O "Bečkom romanu" Dragana Velikića: Iluzije, opsesije i nemoć

”Godinama sam gušio unutrašnji glas, ubeđivao sebe da živim u najboljem od svih svetova.”

- “Bečki roman”, Dragan Velikić

Jedan od romana koji je prošle godine privukao pažnju književne publike jeste “Bečki roman” (MeandarMedia, 2024) Dragana Velikića koji za svoju temu ima jedno nesvakidašnje i mučno iskustvo, utemeljeno u stvarnosti (biografskim detaljima se ovdje neću baviti jer ih ovaj roman ipak nadilazi). Pavle, junak romana, osumnjičen je, optužen i na kraju oslobođen optužbi da je kolačima otrovao kolege doktore.

Između oca i sina

Vrijeme odigravanja radnje je period pandemije koronavirusa, a mjesto veliki Beč. Istovremeno sa tom sižejnom linijom ide i ona u kojoj Pavle upoznaje Jozefa, austrijskog mladića sa kojim je započeo intimnu vezu. Opisi protagonistove borbe sa pravosudnim sistemom teku uporedo sa porodičnom pričom - roman ne započinje slučajem, već dolaskom Pavlovih roditelja, Andreja i Olge, u njegov stan u Landštrase 72 Trećeg bečkog becirka. “Dvoje ljudi na pragu starosti. Iščilela je razlika od jedne decenije među njima. Za osam dana ostarela je i ona. Sada su generacija, slični u nemom jadu, životom pregaženi i odbačeni. Sami u tragediji koja ih je snašla.” Pavlovi roditelji su odavno razvedeni i sada su se našli u situaciji koja ih je prinudno ujedinila.

Kroz roman Velikić jako lijepo reflektuje odnos oca i sina koji se nakon razvoda uspio izgraditi takvim kakav jeste, kada je Andrej “alimentacijom kupio novi život”. “Izmileo kao glista iz zagušljive futrole braka, izvukao se iz svakodnevice koja se ispostavila kao slepa ulica.” I ne samo to, u središtu Pavlove borbe za sebe njegov će se otac češće pokazati kao onaj koji skoro pa beskompromisno vjeruje sudskom aparatu jedne ozbiljne države negoli vlastitom sinu - “dopustio je sebi da posumnja u vlastito dete, ali ne i u državni aparat zemlje čiji pasoš poseduje već petnaest godina”. Njegova majka Olga, sa druge strane, kroz te epizode nepovjerenja ustvari shvata da je njen brak bila jedna iluzija, da su se sve troje češće zavaravali negoli bili spremni da shvate da njihovi zajednički životi nisu predodređeni da budu upravo to - zajednički.

Andrej dolazi u Beč iz Srbije, devedesetih godina prošlog vijeka, kao stomatolog sa višegodišnjim iskustvom, upoznaje se sa mučnim birokratskim sistemom druge države, ali se na njega navikava i sa godinama živi u uvjerenju da se nigdje ne živi tako komotno kao u Austriji. Ovaj tehnički detalj iz Andrejeve biografije zapravo umnogome određuje njegov odnos sa sinom koji je bio dobar, ali nedovoljno intiman da bi se Pavle osjećao sigurnim i da bi imao povjerenje u njega: “Oduvek je njihov odnos bio drugarski, lišen jasnih relacija između roditelja i deteta. Nigde nije bilo granice - šta je dozvoljeno, a šta nije - sve odrednice bile su relativne. Andrejeva lenjost da bude dosledan, da uspostavi istinski autoritet, i stalni izlivi infantilnosti koje je on knjižio kao nekonvencionalnu prisnost sa sinom, stvorili su s godinama plutajuću teritoriju na kojoj su se obojica izgubili. (...) Andrej jeste znao svaki detalj vezan za Pavlov život, ali to su bili detalji tehničke prirode. Znao je ime svakog profesora, bio u toku sa svakim ispitom, imena prijatelja, vozni red putovanja. [...] Zavaravao se bliskošću na trivijalnom nivou.” Pavle od oca ne dobija stabilnost, već povremene epizode pažnje koje se zasnivaju na automatizmu, ne na istinskoj komunikaciji oca i sina. Na prvi pogled, sve se čini skladno - otac i sin koji razumiju jedan drugog, šetnje praznim bečkim ulicama, zajednički pogledi na panoramu grada. Ali je stvarnost ipak drugačija.

Pavlovo hapšenje i predstojeća agonija uspijevaju razdrmati Andreja koji će nakon svega ipak posustati pred idealom države koji je sam stvorio; ambicioznim i statusom opsjednutim, ukazaće se slika one “skrivene, potuljene Austrije” čije je postojanje negirao cijelog života. U tome, lik oca se u “Bečkom romanu” pojavljuje kao možda i najkompleksniji i svakako razrađeniji čak i od Pavla, te iako je pripovijedanje dato u trećem licu, tu ličnu Andrejevu ispovijest osjećamo na više nivoa i ona nerijetko uspijeva sputati sve druge perspektive. Međutim, Andrej Pavlu nudi sve osim onoga što je ovome najpotrebnije i za čime žudi - slobodu da bude ono što jeste i prostor za razgovor. Pavle prihvata svog birokratski uljudnog i brižnog oca sve dok se ne nađe u istražnom zatvoru, gdje započinje padanje svih maski smisla i uređenosti i započne otvaranje prostora za haos i nered. Andrej, čovjek gotovo patološki opsjednut kontrolom, ne uspijeva zadržati svoj autoritet i njegov slom u ovom romanu odjekuje čak i jače od Pavlove agonije. I ima nešto zadovoljštine u tome dok kao čitateljica gledam njegov krah - možda i zlobnog zadovoljstva jer je Andrej dobio ono što je zaslužio ili makar ono do čega ga je neminovno dovela njegova priroda i njoj pridruženi postupci.

"Bečki roman" Dragana Velikića/

Grčka igra i jeftina melodrama

Odnos Pavla i mladića Jozefa u romanu je još jedan od ključnih zapleta ne samo zbog intimne dimenzije već i zato što on uspijeva osvijetliti važne teme romana: seksualni identitet, usamljenost, odnos slobode izbora partnera u kontekstu društva koje nije naklonjeno homoseksualnim parovima. Njihova veza počinje u sauni hotela Berghof, gdje Jozef “strgne peškir” sa Pavlovog tijela i time preuzima inicijativu. Ipak, ono što počinje kao susret dvoje muškaraca koji žele biti intimni, ubrzo prerasta u strahovitu manipulativnu vezu iz koje će Pavle izaći povrijeđen, zbunjen i sigurno više usamljen. Obojica, pak, odlučno zadržavaju heteroseksualnu fasadu. Pavle ne može javno da prizna svoju orijentaciju jer se plaši gubitka posla, ali i odbacivanja od porodičnog i kulturnog miljea iz kojeg dolazi, dok Jozef, iako formalno zaštićeniji društvenim položajem, još snažnije insistira na farsi koju održava uz pomoć Betine, žene koja predstavlja njegovu partnericu u stvarnom svijetu. U toj igri Pavle traži potvrdu ljubavi, a Jozef vlastite nadmoći - obje pogrešne i koje dovode do tragičnog kraja. Pavle, kao došljak, želi da se dokaže i čini sve da bude prihvaćen u tom uređenom austrijskom sistemu. Jozef, sa druge strane, u potpunosti živi sve privilegije sredine - dobrostojeća porodica mu je osigurala važne kontakte i društveni legitimitet.

Posmatrano u širem kontekstu, Velikićev roman objašnjava društvenu hipokriziju prema homoseksualcima, koja je gotovo uvijek upakovana u privid moralne ispravnosti. Odlazak u stvarni pritvor je i preslika simboličkog zatvora u koji je Pavle uhvaćen zbog straha da bude viđen onakvim kakav u svojoj punini jeste. (“Tek u zatvoru Pavle počinje da skida koprenu u koju ga je Jozef zavio.”) Njihova “grčka igra” kako ju je Jozef nazivao završava i tragično i groteskno, a veliki, emancipatorski Beč poprište ne grčke tragedije, već jeftine melodrame. Tako tema Pavlove homoseksualnosti, iako potencijalno najsnažnija u romanu, ostaje možda i nedovoljno problematizovana jer se jako brzo pretvara o klišeiziranu priču o toksičnoj ljubavnoj vezi. Time roman propušta šansu da bolje zaokruži pitanja borbe za vlastito identitetsko određenje u savremenom društvu.

Zamke odabranog pripovjedača

“Bečki roman” uglavnom ne ostaje zatvoren u okvirima svoje fabule koja prati Pavlov odlazak u zatvor i atmosferu pandemijskog Beča, nego se otvara prema slojevitim pitanjima egzistencije. Iako suštinski govori o izolaciji i drugim društvenim restrikcijama, Velikićev roman zapravo tematizira iluzije bračnih i drugih odnosa, promašaje i nemoć kao konstante ljudskog iskustva, istovremeno ukazujući na čovjekovu trajnu, gotovo opsesivnu potragu za smislom u svijetu obilježenom granicama - fizičkim i simboličkim. Ipak, upravo ta univerzalnost otvara prostor za sljedeće pitanje: je li ta introspektivnost na koju se Velikić oslanja samo puka strukturalna formalnost, ako je tako mogu nazvati, ili jedan iskren, angažovan odgovor na krizu u kojoj je savremeni čovjek odavno zapeo? Nisam sigurna da je riječ o ovome drugom.

“Bečki roman” se katkad čini zatvorenim i pretencioznim, pa iako problematizira doslovna i simbolička ograničenja, rekla bih da ne zadovoljava u potpunosti ideju daljeg kritičkog promišljanja svojih tema. Kao roman-triler, sudska i porodična drama, na nekim mjestima propušta priliku da bude dinamičniji i napetiji. Zbog odluke da se priča ispriča u trećem licu, nerijetko se naginje esejiziranosti, što povremeno usporava ritam pripovijedanja. U trenucima kada čitalac očekuje razrješenje ili jačanje napetosti (hapšenje, istraga, suđenje), skreće se ka razmatranjima o smislu života i sličnim temama. Tome ne doprinosi i minimum dijaloga; likovi rijetko komuniciraju, a kada to čine, dijalozi su uglavnom informativni, lišeni tenzije i emocionalnog naboja na kojima bi ovakva priča ipak morala počivati. Ipak i uprkos svemu, možemo reći da sada “Bečki roman” zauzima relevantno mjesto unutar korpusa savremene domaće književnosti, što sve češće zna zazvučati kao floskula, ali je u ovom slučaju ipak riječ više o činjenici, a manje o klišeju ili još manje o neistini.