Film "Eden" Rona Howarda: Utopija, farsa i filozofski cirkus

“We hunt, we fight, we kill.”

- “Eden” (2025)

Dobar primjer filma koji je gotovo u potpunosti podlegao zahtjevima priče na kojoj je zasnovan jeste “Eden”, Rona Howarda (“Apollo 13”, “Cocoon”, “A Beautiful Mind”, “The Da Vinci Code” i mnogi drugi), inspirisan istinitom pričom o grupi Evropljana koji su se krajem dvadesetih i početkom tridesetih godina prošlog vijeka naselili na Floreani, ostrvu Galapagosa. Grupu je predvodio doktor Friedrich Ritter, čiji je cilj bio “da spasi čovječanstvo od njega samog”.

Kad ambicija nadmaši izvedbu

Međutim, umjesto onoga što su namjeravali, stanovnici su se suočili sa najmračnijim stranama ostrva, a (raz)otkrili su i vlastite. Konteksta radi, ostrvo Floreana je 1535. godine otkrio Tomás de Berlanga, panamski biskup. Tokom vijekova je bilo kaznena kolonija, kao i baza i skrovište za pirate, te nije bilo stalno naseljeno sve do 1929. Do današnjeg dana stara burad, koju su krajem 18. vijeka postavili kitolovci, služe kao poštanska sandučad za pisma koja brodovi preuzimaju i raznose širom svijeta.

Prvi koji su pokušali živjeti tamo i ostvariti san o vlastitoj utopiji bili su upravo doktor Ritter, ljekar iz Berlina, i njegova životna partnerka Dore Strauch, učiteljica. Odlučno odbacujući dotadašnji život, izvadili su sve zube kako bi izbjegli potencijalne probleme i krenuli u ono što je trebalo da bude bijeg od ruševne zapadne civilizacije i život u skladu sa prirodom. Ritterove radikalne ideje - bolesti koje se liječe snagom misli, a ne lijekovima - privukle su pažnju mnogih i tako dovele do pojave drugih ljudi koji su se željeli nastaniti na ostrvu. Dvije godine kasnije na Floreanu je stigla njemačka porodica Wittmer - Heinz i Margret sa dvanaestogodišnjim sinom Harrijem, kako bi ostrvska klima poboljšala njegovo narušeno zdravlje. Na Floreanu je potom stigla misteriozna žena - Eloise Bosquet de Wagner, poznata kao Baronesa, u pratnji dvojice ljubavnika, Rudolpha Lorenza i Roberta Phillipsona, sa namjerom da na ostrvu izgradi luksuzni hotel za bogate Amerikance pod imenom Hacienda Paradiso. Ono što je uslijedilo kasnije je glavni razlog zbog kojeg je Howard snimio film i zbog čega ova priča decenijama privlači pažnju znatiželjnih.

Prethodno ispisano je i glavna sižejna linija koju Howardov film prati, pokušavajući pokazati kako se razvijala dinamika života u nesvakidašnjim okolnostima. Da bi to postigao, Rittera (Jude Law) upoznajemo kao krezubog muškarca, u još dobroj fizičkoj formi, koji piše knjigu o svojoj filozofiji, a koja bi trebala da spase čovječanstvo od njega samog. Sa njim živi Dore (Vanessa Kirby), koja, podložna suprugovom optimizmu, vjeruje da će njena multipla skleroza nestati nakon dovoljnog boravka na ostrvu. Ritter kroz film citira velike filozofe poput Kanta, Nietzschea i Schopenhauera, često shvatajući da su i njegove ideje skoro pa puko ponavljanje njihovih, što će ga kasnije posljedično dovesti i do nervnog sloma. Društvo koje on želi je društvo bez religije, bez tradicionalnih porodičnih stega, i sa tom vizijom novog početka započinje život na izolovanom ostrvu. Njegovi manifesti su slati poštom i objavljivani u novinama tokom njihovog boravka na Floreani. Upravo zbog toga par Wittmer (Daniel Brühl i Sydney Sweeney) dolazi na ostrvo, nadajući se čudesnom izlječenju njihovog sina Harrija (Jonathan Tittel), koji boluje od tuberkuloze. Ipak, surova stvarnost ostrvskog života ih ubrzo sve sustiže, a u cijelu priču ulazi i nova grupa ljudi, predvođena baronesom Eloise Bosquet de Wagner (Ana de Armas), teatralnom ženom koja dolazi s tri muškarca - Rudolphom Lorenzom (Felix Kammerer), Robertom Phillipsonom (Toby Wallace) i Manuelom Borjom (Ignacio Gasparini) - koje tretira kao sluge i planom da izgradi luksuzni hotel nasred plaže.

Ostvarenje Rona Howarda

“Eden” se, umjesto da gradi intrigantnu kriminalističku priču, razvija kao dosta neuvjerljiva imitacija klasika ovog žanra, posebno onih Agathe Christie. Likovi se pojavljuju bez jasnog reda ili logike, a napetost koja bi trebalo da drži gledaoca u neizvjesnosti, ustvari, služi samo kako bi dodatno produbila pukotine u samoj priči. Svaka scena, svaki dijalog, djeluju kao da žele biti dramatični, dok u stvarnosti postaju parodija samih sebe. Ritter i Strauch, koji bi mogli u priču unijeti dubinu kroz svoje filozofske paralele, završavaju kao komički portreti ljudi koji pronalaze gotovo perverzno zadovoljstvo u tuđoj patnji. Umjesto da njihov intelektualni dijalog bude jedan od stubova filma, on postaje opterećujuća suvišnost.

Lik Baronese možda i ponajviše doprinosi tom utisku jer se njena pojava učini skoro kao komičko olakšanje, ovoga puta posve nepotrebno komičko olakšanje; lik koji neprestano brblja i objašnjava sam sebe. Ona na ostrvo stiže sa omiljenom knjigom - “Portret Dorijana Greja” - koja joj je “omiljena” upravo zato što sama izvrće njen smisao, jasno pokazujući koliko je “Eden” nespretan u simbolici: ideja o vječnoj mladosti i moralnoj dekadenciji koja bi trebalo da rezonuje sa njenim likom se raspada u trivijalnosti. Simbolički potencijal te knjige se rastapa u besmislu baš kao i onaj koji su imala sva ta filozofska naklapanja. Zašto? Zato što se sve objašnjava, a ne prikazuje. Kontinuirana promjena perspektive ovdje ne doprinosi jasnoći. već nas još snažnije zatvara u prostor slabo i predvidivo konstruisanih intriga.

Jasno je da u životu njihove zajednice možemo iščitati društvenu ili ideološku dimenziju filma, možda naznake i komunstičke ideologije - kolektivni otpor prema religiji, jedinstvo u cilju preživljavanja i konačni krah pod težinom nejednakosti - ali se ta alegorija, ako ćete radije, u potpunosti rasplinula u apsurd i pretvorila u predvidivi triler o pukom preživljavanju. Umjesto slojevite naracije, dobijamo groteskno preuveličane likove, zamorne filozofske parole i simboliku koja više zbunjuje nego što pojašnjava. “Eden” tako obećava kompleksnost, ali nažalost isporučuje površnu karikaturu dramskih intriga i filozofskih traktata - film koji, iako nesumnjivo ambiciozan u svojim idejama, ne uspijeva da ih artikuliše u koherentnu, uvjerljivu priču. Rat kao neminovnost i važan kontekstualni okvir - priča je pozicionirana poslije Prvog svjetskog rata i nekoliko godina pred početak Drugog - pojavljuje se tek usput, a jedino što nas podsjeća na vrijeme radnje jesu rezovi s kojima je na ekranu napisana godina i njoj pripadajuće godišnje doba. Bez toga, ovo je mogla biti bilo koja priča, u bilo kojem periodu, što ovoga puta nije pohvalno i ne doprinosi hvaljenoj univerzalnosti, naprotiv.

Demokratija-fašizam-rat

U rečenicu: “Trude se svim silama da nas unište, neće uspjeti jer smo porodica”, koju izgovara Margret nakon što shvata da su sve njene komšije protiv njih, gotovo da stane glavni problem “Edena” - previše uopštavanja koja ne idu u prilog kompleksnoj dinamici, proizvedenoj gomilanjem likova i njihovih priča, i gotovo potpuno odsustvo emocionalne povezanosti prvo između likova, a onda i nas samih kao gledatelja. Dakle, ne samo da likovi međusobno ostaju distancirani i neuvjerljivi već je gotovo nemoguće da i gledaoci uspostave dobru i smislenu povezanost prema njihovom životu; što je i razumljivo jer - koliko nas je živjelo na ovaj način (?) - ali se teško pronaći i u njihovim velikim ideologijama, zbog čega se Ritterova ideja o bijegu od društva koje prati logiku “demokratija-fašizam-rat”, inače jasna i bliska, čini samo kao sumanuto brbljanje luđaka.

Završavajući ovaj tekst, shvatam da nisam uspjela pronaći nijednu dovoljno afirmativnu odliku Howardovog filma, ali bih rekla da je ona možda sadržana u tome što nas je reditelj podsjetio ili prvi put upoznao sa jednom zanimljivom pričom i neke od nas - mene sigurno - uputio na drugo, daleko bolje ostvarenje, film “The Galapagos Affair: Satan Came to Eden” (2013), dugometražni dokumentarni film u režiji Daniela Gellera i Dayne Goldfine, zatim ukazao na postojanje memoara Dore Strauch “Satan Came to Eden”, kao i na odgovor Margret Wittmer’s na tu priču u knjizi “Floreana” i u konačnici na knjigu “Galápagos Affair” Johna Trehernea. Nekada je možda i to dovoljno.