Svjetski problem nedostatka gvožđa: Da li su suplementi rješenje
Kad je Megan Rajan prvi put kod sebe primjetila zamor, pretpostavila je da je nešto normalno.
Na kraju krajeva, bila je samohrana majka trogodišnjeg djeteta i radila je.
Skoro svaki dan, kad bi pokupila sina iz vrtića, zaspala bi zajedno s njim tokom popodnevne dremke.
Nije mnogo razmišljala o tome.
„Samo sam pomislila: ‘Oh, pa takvo vam je majčinstvo'”, kaže Rajan, koja živi na sjeveru države Njujork, u SAD.
Na rutinskom zdravstvenom pregledu u junu 2023. ljekar ju je pitao da li se osjeća iscrpljeno.
Rezultati analize krvi pokazali su da Rajan ima anemiju uslijed nedostatka gvožđa.
Kad se danas osvrne na to, jasno joj da je bilo i drugih znakova.
Uprkos tome što je redovno vježbala, Rajan je odjednom počela da ostaje bez daha na rutinskim šetnjama kroz prirodu.
Gvožđe joj je prethodno nedostajalo samo jednom – tokom trudnoće.
Njena babica je tada posumnjala anemiju kad joj je Rajan pomenula da jedino za čim žudi tokom trudnoće jeste led.
To je klasičan znak za tu žudnju, koja je, zauzvrat, simptom nedostatka gvožđa.
Nedostatak gvožđa je najčešći nedostatak nekog mikronutrijenta koji danas pogađa svakog trećeg čovjeka.
Naročito je rasprostranjen među djecom, baš kao i ženama reproduktivnog uzrasta, među kojima su i trudnice.
Ovo stanje može da izazove širok dijapazon posljedica.
Kad trudnica nema odgovarajuće zalihe gvožđa, na primjer, može da utiče na razvoj mozga fetusa, a veći je i rizik od male težine bebe po rođenju, prijevremenog rođenja, pobačaja tokom trudnoće i mrtvorođenja.
Kod beba i djece, nedovoljno gvožđa može da utiče na dugoročni razvoj, a studije pokazuju da su djeca sklona iskazivanju bihejvioralnih problema, manje su srećna i zadovoljna, i sklonija su da budu više socijalno inhibirana.
To može da utiče i na motorne vještine djeteta i kognitivne sposobnosti čak i godinama pošto se ovaj nedostatak nadomjesti.
Kod odraslih nedostatak gvožđa je jedan od vodećih svetskih uzroka invaliditeta.
U rijetkim slučajevima, ume i da ugrozi život, piše BBC.
Široko rasprostranjen problem
„To je veliki svjetski problem”, kaže Majkl Cimerman, profesor ljudske ishrane na Univerzitetu u Oksfordu u Velikoj Britaniji.
„Česta je pojava, odlazi veoma brzo i povezana je sa različitim raznih invaliditetima”, ukazuje ovaj dugogodišnji istraživač nedostataka mikronutrijenata.
Većina naučnika je saglasna da je nedostatak gvožđa često stanje.
Ali čitav je niz nejasnih pitanja.
Kako se tačno definiše nedostatak gvožđa ili kolika je vjerovatnoća, u odsustvu drugih simptoma, da će on povećati rizik od loših zdravstvenih ishoda?
Kad bi neko trebalo ili ne bi trebalo da koristi suplemente za gvožđe?
Ono što se ne osporava je da su neke grupe podložnije nedostatku gvožđa od drugih.
Kod žena, na primjer, anemija uzrokovana nedostatkom gvožđa (kada tijelo nema dovoljno gvožđa da pravi potreban broj crvenih krvnih zrnaca) vodeći je uzrok invaliditeta širom svijeta.
Jedna studija američkih donatora krvi pokazala je da su nivoi gvožđa bili niski kod 12 odsto žena, ali kod manje od tri odsto muškaraca, što odražava posljedice redovnog gubitka krvi tokom menstruacije.
Potom je tu i uticaj trudnoće, koja preusmjerava hranljive sastojke ka fetusu, što znači da su žene tada posebno ugrožene.
Druga studija je pokazala da je 46 odsto Britanki imalo anemiju u nekom trenutku tokom trudnoće, mada nisu svi slučajevi proisticali usled nedostatka gvožđa.
Sportovi izdržljivosti, vegetarijanstvo ili veganstvo i često davanje krvi mogu da predstavljaju povećani rizik i za žene i za muškarce.
Ljudi sa određenim zdravstvenim stanjima skloniji su niskom nivou gvožđa.
Bolest bubrega i celijačna bolest mogu da smanje apsorpciju gvožđa.
Kritični period
Djeca koja nemaju dovoljno gvožđa ipak su najugroženija grupa zato što je ovaj mineral jako važan za njihov razvoj.
„Koji je period najbržeg rasta u vašem čitavom životnom vijeku? Rano detinjstvo”, kaže Mark Korkins, predsjedavajući Odbora za ishranu pri Američkoj pedijatrijskoj akademiji (AAP).
„Vi utrostručite vlastitu težinu prije nego što napunite godinu dana, a udvostručite visinu”, objašnjava.
Kako naša tijela rastu, potrebno im je više krvi, a crvena krvna zrnca su zasnovana djelimično na gvožđu.
Bez tog neophodnog gvožđa, kaže Korkins, rizikujete da ne možete da proizvedete dovoljno crvenih krvnih zrnaca za prenos kiseonika do tkiva koja rastu, a među kojima je i mozak.
Nedostatak gvožđa je posebno uobičajen kod djece u zemljama sa niskim primanjima.
„U studijama koja sam radio u Africi, 70 odsto beba, starih između šest i 12 meseci, ima očiglednu anemiju uzrokovanu nedostatkom gvožđa”, kaže Cimerman.
Čak i u bogatijim zemljama, koje imaju bolju ishranu i koje su sklonije pojačavanju određenih prehrambenih proizvoda gvožđem, ovaj nedostatak je i dalje prisutan.
Oko četiri odsto djece u SAD, na primjer, ima anemiju uzrokovanu nedostatkom gvožđa, a nekih 15 odsto bori se sa nedostatkom gvožđa.
Nedostatak gvožđa i anemija kao posljedica
Anemija se javlja kad neko ne proizvodi dovoljno normalnih crvenih krvnih zrnaca ili hemoglobina, supstance koja prenosi kiseonik po vašem krvotoku.
Uzrok za to mogu biti različiti faktori, ali oko polovine svih slučajeva anemije je uslijed nedostatka gvožđa.
Odrasli sa anemijom uslijed nedostatka gvožđa, mogu da dožive slabost, ekstremni zamor ili kratak dah, između ostalih simptoma.
Simptomi kod beba i male dece su slični, mada bi ona mogla da imaju i probleme sa spavanjem – posebno česta noćna buđenja, nemir tokom sna, i poteškoće da zaspu.
Samo zato što neko ima nedostatak gvožđa ne znači nužno da će dobiti i anemiju.
„Nedostatak gvožđa može da se smatra predvorjem anemije”, kaže Sant-Rajn Pasriča, klinički hematolog.
Težina nedostatka igra ključnu ulogu, objašnjava Pasriča, inače i direktor Škole za populaciju i javno zdravlje u Melburnu specijalizovan za nedostatak gvožđa i srodna stanja.
Kad nekom ponestane gvožđa, njegovo tijelo počne drugačije da pravi crvena krvna zrnca, kaže on.
Ona postaju manja i, konačno, količina hemoglobina koji nosi kiseonik u krvotoku padne ispod zdravog nivoa.
„Tada nastupa anemija uzrokovana nedostatkom gvožđa”, dodaje Pasriča.
Dijagnoza nedostatka gvožđa i anemije uglavnom se postavlja preko analize krvi.
Obično putem one koja proučava nivoe feritina, proteina koji pomaže u taloženju gvožđa ili hemoglobina.
Predmet rasprave
Neki specijalisti dovode u pitanje da li je nedostatak gvožđa baš uvijek razlog za zabrinutost, naročito ako proistekne u odsustvo bilo kakvih fizičkih simptoma i ako pacijent nema anemiju.
Pasriča je koautor pregleda čiji je cilj da bolje informiše smjernice Svjetske zdravstvene organizacije o suplementaciji gvožđa kod žena.
U tom istraživanju, on je otkrio nešto zanimljivo.
Iako su žene koje su u kliničkim ispitivanjima imale nedostatak gvožđa i žalile se na zamor otkrile da im se on popravio uzimajući suplemente za gvožđe, intervencija nije mijenjala nivoe energije kod žena koje su patile od nedostatak gvožđa, ali se nisu žalile na zamor.
„Ovo nam govori da (makar kod odraslih), ako vam klinički nije dobro uslijed nedostatka gvožđa morate da se liječite i time ćete poboljšati kako se osjećate”, kaže Pasriča.
„Ali ukazuje i da, ako se osjećate savršeno dobro, a neko otkrije da imate nedostatak gvožđa, liječenje neće dovesti do toga da se osjećate bilo kako drugačije.”
Nedostatak gvožđa u odsustvu anemije proučavan je manje od anemije uzrokovane njegovim manjkom.
Ali postoji neko opšti zaključci koje možemo da donesemo, kažu istraživači.
„Konsenzus je da je anemija uzrokovana nedostatkom gvožđa svakako gora, ali manjak gvožđa se takođe vezuje za nekakvo oštećenje”, kaže Cimerman.
Prema nekim studijama, posljedice anemije uzrokovane nedostatkom gvožđa, posebno kod djece, umiju da budu dugoročne.
„Nisu samo loši zdravstveni ishodi, već niste maksimizovali vlastiti razvoj”, kaže Korkins.
Jedan pregled pokazao je „dosljednu povezanost” između djece sa anemijom uslijed nedostatka gvožđa i slabijih kognitivnih učinaka u poređenju sa kontrolnom grupom.
Međutim, istraživači ističu da problem možda nije u anemiji uzrokovanoj nedostatkom gvožđa.
To bi mogle biti opšte posljedice anemije, koja smanjuje nivoe energije.
Naučnici ukazuju i da je u svom pregledu teško isključiti uticaj društveno-ekonomskih faktora na dječje ponašanje i kogniciju.
Ova složenost je u srži svih istraživanja o ishrani: da li je problem odsustvo samog nutrijenta ili je nedostatak znak da se dešava još nešto?
Da bi se dodatno zakomplikovao, kriterijum za definisanje nedostatka gvožđa kod djece je i dalje predmet velike rasprave, kaže Cimerman.
Djeca rastu jako brzo, dodaje on, nedostatak gvožđa obično brzo dovodi do anemije, što znači da nije lako otkriti i proučiti djecu sa njegovim nedostatkom koja nisu anemična.
Suplementirati ili ne
Često se savjetuje da se djeca suplementiraju gvožđem na bilo koji znak nedostatka ili iz mjere predostrožnosti.
Američka pedijatrijska akademija preporučuje da bebe koje su isključivo dojene počnu da dobijaju kapi gvožđa od četvrtog mjeseca.
Zato što mlijeko od dojenja ima nizak nivo gvožđa, dok je mliječna formula obično njime pojačana.
Ali neki istraživači ovaj pristup dovode u pitanje.
Pasriča je učestvovao u najvećem ispitivanju do sada koje je proučavalo uticaj suplementacije na razvoj djece.
Studija, sprovedena na 3.300 beba starih osam mjeseci u Bangladešu, nasumično je grupisala djecu koja su tri mjeseca dobijala ili dnevnu suplementaciju gvožđa ili placebo.
On i njegove kolege izmjerili su nervni razvoj djece prije i poslije suplementacije.
„Nismo naišli ni na kakav dokaz funkcionalne koristi”, kaže on, mada nisu uočili ni štetu.
„Hemoglobin i status gvožđa su se popravili kod djece koja su dobijala gvožđe, ali nismo vidjeli da je to uticalo na njihov razvoj”, kaže Pasriča.
„Zašto – pitanje je sa kojim zaista imao problema”, dodaje.
Druga istraživanja su donijela slične rezultate.
U jednoj studiji, čak i pošto su novorođenčad s anemijom uzrokovanom nedostatkom gvožđa dobila suplementaciju koja ju je korigovala, ona su nastavila da pokazuju povećanje obrasce nemirnog sna u odnosu na njihove vršnjake, ponekad čak i godinama kasnije.
Mogući razlog bi mogao da bude da čak i kratak period nedostatka gvožđa može da dovede do dugoročne štete.
Jedna studija je pokazala da su djeca sa nedostatkom gvožđa po rođenju imala manje aktivacije u oblastima mozga povezanim sa kognitivnom kontrolom između osmog i 11. mjeseca, čak i ako su njihovi nivoi gvožđa bili popravljeni.
Ali druga mogućnost, kaže Pasriča, jeste da nizak nivo gvožđa nije taj koji izaziva slabiji razvoj, već da je pokazatelj nečeg drugog, kao što je nedostatak nekih drugih nutijenata u ishrani dotičnog pacijenta.
Moglo bi da bude i negativnih strana suplementacije djece koja zapravo nemaju nedostatak.
Neke studije su pokazale da su bebe i djeca sa odgovarajućim nivoom gvožđa, a dobijali su suplementaciju, sporo gojile i rasle u visinu sa kontrolnim grupama.
Randomizovana kontrolisana ispitivanja pokazala su da su bebe kojima je nasumično dodijeljena mliječna formula sa visokom dozom gvožđa imale lošije rezultate na kognitivnim testovima kao što su vizuelna memorija, razumijevanje pročitanog i matematika i sa 10 i sa 16 godina, u poređenju sa onima sa formulama sa manje gvožđa.
Koliko tačno suplementacije gvožđa bi izbjeglo ove efekte ostaje nejasno, kažu istraživači, jer bi mogli da budu umiješani i drugi faktori.
Neki stručnjaci su kritikovali američke smjernice za suplementaciju svih novorođenčadi koja sisaju.
Suplementi mogu da imaju i druga neželjena dejstva.
Cimerman, na primjer, proučava kako suplementacija može da utiče na mikrobiom kod ljudi.
Bakterije cvjetaju od gvožđa, kaže on.
Veoma mala količina gvožđa u mlijeku od dojenja vezana je za zaštitne supstance kao što su laktoferin.
On pomaže da gvožđe ostane podalje od potencijalnih patogena u crijevima što predstavlja posebnu zaštitu za bebe sa nezrelim imuno sistemima.
Davanje šestomjesečnoj bebi mikronutrijenat u prahu sa gvožđem, što mnogi naučnici preporučuju, mogli bi negativno da se završi, kaže Cimerman.
„Ovi praškovi u sebi imaju veliku količinu gvožđa, što može da dovede do veoma brze promjene mikrobioma”, kaže on.
Bebe ne mogu da apsorbuju svo to gvožđe, što na kraju utiče na mikrobiom u njihovim crijevima.
Potencijalno se pomjeraju ka ravnoteži koja više voli „patogene koji nas najviše brinu kod beba”, kaže on.
U njih spada i ešerihija koli, koja izuzetno raste u prisustvu gvožđa.
Mnogi kliničari i istraživači, međutim, jesu saglasni da kad neko ima nedostatak gvožđa ili anemiju izazvanu njegovim manjkom zajedno sa pratećim simptomima, suplementacija može da bude jedan od najbržih načina da mu se pomogne.
Jedan pregled nedostatka gvožđa kod sportista koji se bave aktivnostima izdržljivosti pokazao je da suplementacija ne samo da je popravila feritin i hemoglobin, već i aerobni kapacitet takođe.
Da li uzimati suplemente ili ih davati djetetu nešto je što ljudi treba da odluče uz pomoć doktora, kažu stručnjaci.
Uravnotežena ishrana
U idealnom svijetu, ljudi bi dobijali dovoljno gvožđa kroz uravnoteženu ishranu koja sadrži namirnice bogate gvožđem, uopšte ne bi došlo do nedostatka, ali nije uvijek moguće.
Sastojci kao što su džigerica ili crveno meso, sjeme mahunasta povrća, među njima pasulj, edamame i leblebije, kao i orašasti plodovi i sušeno voće smatraju se dobrim izvorima gvožđa.
Američka pedijatrijska akademija predlaže da novorođenčad od šest do 12 mjeseci starosti dobija 11 miligrama gvožđa dnevno.
Za djecu predlažu sedam miligrama, a za one od četiri do osam godina, 10 miligrama.
Dio razloga za veću preporuku za mlađe bebe je njihov ubrzani razvoj, kažu stručnjaci.
Ali se i pretpostavlja da će prva čvrsta hrana za novorođenčad biti hrana kao što su žitarice sa pojačanom dozom gvožđa, baš kao i voće i povrće.
To su izvori gvožđa koji ne potiču iz hema, koje tijelo apsorbuje manje spremno od izvora, a koji su životinjskog porijekla, kao što su meso, riba i jaja.
„Ishrana je najbolji pristup. Vaše tijelo ga obično bolje upija i bolje koristi”, kaže Korkins.
„Ako je neko izrazito anemičan, a vi pokušavate da ga brže izliječite morate da radite suplementaciju.”
A što se tiče Rajan, ona je uspjela da popravi vlastiti nedostatak gvožđa oba puta kad su se desili: tokom trudnoće sa suplementima i 2023. sa infuzijom gvožđa, koju je dobijala u vlastitoj bolnici, svake dvije nedjelje tokom pet mjeseci.
„To nije bio brz oporavak”, kaže ona.
Vremenom je, međutim, primjetila kako njen zamor nestaje.
