Svijet iluzija ili stvarnost Djeda Sulejmana

Nedavno je iz štampe izašao roman bosanskohercegovačkog autora Jasmina Agića pod nazivom “Uloga Josipa Broza u životu djeda Sulejmena”. Roman je osvojio pažnju čitalačke publike zanimljivom pričom o djedu Sulejmenu i njegovoj misterioznoj povezanosti s jugoslovenskim maršalom Titom. Kao jedan od prepoznatljivih glasova savremene književne produkcije u Bosni i Hercegovini, ali i šire u regionu, Agić pravi otklon od klasične forme pripovijedanja, čime, na nov i uzbudljiv način, vodi naraciju u kojoj se prepliću stvarnost i iluzija, porodična mitologija, kao i mistifikacija prošlosti kroz ideologiju socijalističkog režima.

Nevidljivi duhovi šljivovice

Klasifikujući djelo kao “hroniku života djeda Sulejmena sastavljenu od priča nepouzdanih svjedoka”, autor započinje pripovijedanje iz pozicije fokalizovane narativne instance, zbog čega je njegov informacioni fokus ograničen na perspektivu više likova. Djed Sulejmen je središnja figura romana i idejni pokretač priče čija se životna filozofija uklapa u strogo definisane okvire socijalističkog režima i kolektivne narative tog doba. Odlučan, sa jasnim političkim stavom i odnosom prema istoriji, djed Sulejmen “nije želio promijeniti naočale kroz koje je posmatrao zbilju”, zapisuje Agić. Odavao je utisak školovanog komuniste sa dobro potkovanim znanjem u marksističkoj teoriji. Posebnost lika djeda Sulejmena jeste njegova manijakalna opsjednutost Titom, zbog koje, često, nije uviđao stvarnost svoje životne situacije. Takav odnos između realnosti i iluzije istinitosti sugeriše postojanje paralelnih svjetova. Zapravo, svaka percepcija realnog u romanu dopunjena je imaginarnim, iluzornim, a nekad čak i halucinantnim predstavama djeda, čije je pripovijedanje o Josipu Brozu ispunjeno strašću i emocijom. Kroz glas naratora Agić nam otkriva da sve što je djed pripovijedao trijezan, bilo je suprotno onome što je govorio kad bi ga “obuzeli nevidljivi duhovi šljivovice”, te da je s mnogo maštovitosti interpretirao događaje u kojima je učestvovao. U naletima neobjašnjivog uzbuđenja ponekad bi se prepuštao frenetičnim stanjima.

Herojski put djeda Sulejmena ili njegovo odmetanje u partizane, koje autor naziva herojskom epopejom, centralni je narativni tok romana ispunjen živopisnim pripovijedanjem i detaljima iz Titovog života. Mističnost priča u kojima se Sulejmenova i sudbina Josipa Broza prepliću, omogućila je Agiću uvođenje fantastičnih elemenata i zagonetnog kazivanja, kojima obogaćuje sižejno-fabularni tok djela. Konstruišući događaje vezane za tajanstveni susret, Agić vješto uvodi humoristične i ironične elemente, stvarajući duhovit i slojevit narativni okvir. Istovremeno polemiše s čitaocem, iznoseći niz detalja kojima nastoji uvjeriti u vjerodostojnost susreta, dok s druge strane, diskretno nagovještava da je riječ o konstrukciji djedove mašte, čime se dodatno poigrava granicom između stvarnosti i fikcije. U tom smislu Agić najprije navodi da djed nikada nije bio u stanju opisati okolnosti i mjesta susreta s Titom, aludirajući da je ta mogućnost susreta zauvijek ostala otvorena, a onda objašnjava da se djedova priča, “poprilično nerealna i eterična, morala uzimati kao historijska činjenica, a nikako se nije smjela smatrati plodom njegove mašte”. Veliki je broj detalja koji impliciraju skrivena značenja djedovih sjećanja na druga Tita.

Ovakva stanja Sulejmenove prirode objašnjavaju se uticajem meke šljivovice, koja se ne odražava samo na njegovo raspoloženje, već se preliva i na samu naraciju, koja povremeno poprima nadrealna obilježja. Tako je, prilikom jednog susreta, djedu Sulejmenu na Crvenoj rijeci Tito djelovao kao Krišna koji se ukazao Budi, “a svjetlost koju je iluminiralo njegovo bijelo lice potakla je, u njegovoj duši, prave odgovore”. U pojedinim pričama jugoslovenski maršal se pojavljuje kao mitsko božanstvo Titan. Ova, kao i druge anegdote (djed i Tito u potoku peru noge), izmiču zakonima stvarnosti, prelazeći u grotesku, čime se dodatno oslikava složenost djedove ličnosti - njegova maštovitost, sklonost preuveličavanju i potreba da kroz priču potvrdi sopstvenu veličinu. Kroz lik djeda Sulejmena izgrađen je svijet opsjena: “Ja živim u svijetu koji nikada i nigdje nije postojao osim u prostorima mog poremećenog uma”, riječi su koje njegov unuk navodi u pismu. Djedova sjećanja pikazana su poput lavirinta kojim luta. Takvi elementi ne samo da obogaćuju roman estetski, već i uspostavljaju poseban odnos s čitaocem, koji je istovremeno sugestivan, odnosno podstaknut na sumnju i preispitivanje granica između istine i imaginarnog. Ovdje treba posebno naglasiti autorovu zrelost narativnog pristupa i majstorstvo pripovijedanja kojim odstupa od predvidljive naracije i mimetičke književne prakse.

Povezanost običnog borca i njegovog vrhovnog komandanta poslužila je autoru da uvede lik nene Zinete, koja je, kako saznajemo na kraju romana, centralni simbol moralne snage djeda Sulejmena i ključni motiv koji ga podstiče da se priključi partizanskom pokretu. Neočekivani obrt na epiloškoj granici djela donosi iznenađujuće otkriće da Tito, uprkos svojoj političkoj važnosti i ključnoj ulozi u istorijskom kontekstu, nije razlog djedovog odlaska u partizane, već je pokretač takve odluke mnogo intimniji i ličniji - to je njegova supruga nena Zineta.

Roman "Uloga Josipa Broza u životu djeda Sulejmana"/

Žena čelične volje

Lik nene Zinete prikazan je na mitski način, kao biće koje dolazi s drugog svijeta, “kao nešto zagonetno i daleko, a opet kao nešto sasvim stvarno i opipljivo”. Žena čelične volje i nepogazivih principa oblikovala je životni put djeda Sulejmena. U opisu njenog lika autor unosi snažne emocije, oblikujući je kao figuru temperamentne i pravične žene, oličenje mudrosti i moralnog autoriteta. Kroz Sulejmenovu vezanost za nju, izražava se duboko divljenje prema njenoj ljepoti. Tako nena postaje simbol vrijednosti koje vode glavnog junaka ka njegovoj životnoj i ideološkoj prekretnici.

Iako je radnja romana zasnovana na svjedočenjima djeda Sulejmena o događajima za vrijeme socijalističke Jugoslavije, donošenju rezolucije Informbiroa, raspadu komunističke partije i drugim zbivanjima koja su ostavila snažan utisak na gotovo svakog pojedinca bivše jugoslovenske države, u pozadini romana, tiho, gotovo neprimjetno, razvija se ljubavna priča između djeda Sulejmena i nene Zinete - priča koja se ne nameće, već pulsira ispod površine narativa, skrivena duboko u srcu glavnog junaka. Tek u završnim poglavljima, ta potisnuta ljubav izranja na vidjelo, dobija svoj puni emotivni i simbolički značaj i postaje ključ za razumijevanje Sulejmenove moralne snage i unutrašnje borbe. Autor je pažljivo gradio tu priču, nenametljivo vodio čitaoca kroz slojeve porodičnih odnosa i sjećanja, sve do samog kraja kad se razotkriva prava namjera priče - da u punom sjaju osvijetli lik nene Zinete. Njena prisutnost tokom romana je umjerena i gotovo neprimjetna, ali posljednje stranice pripovijedanja otkrivaju koliko je njena uloga bila važan dio Sulejmenovog života. U završnim poglavljima dolazi do promjene pripovjedne perspektive, pa neimenovana narativna instanca prelazi iz trećeg u prvo lice, čime dobija status homodijegetičkog pripovjedača i postaje lik unutar priče koju pripovijeda. Ovakav narativni prelaz omogućio je Jasminu Agiću, kao autoru i liku romana, da osvijetli unutrašnju stvarnost djeda Sulejmena, zapravo stvarnost koju on, njegov unuk, vidi i osjeća. Jasmin Agić bilježi djedove uspomene i osjećaje onako kako ih sam zamišlja priznajući da su se između njega i djeda prostirale dvije stvarnosti: ona u kojoj je postojao Josip Broz i stvarnost u kojoj su se nalazili djed i nena Zineta. “Želio sam da priča o njoj, da progovori o svojoj ljubavi, ali on to nikako nije činio i sve ono za čim sam žudio da čujem, na kraju sam sâm morao izmisliti”, eksplicitno navodi Agić, čime jasno izražava svoju intenciju i potrebu da napiše priču o neni, čiju smrt njegov djed nikad nije prihvatio kao stvarnost.

Prateći djedove riječi i tišine, Jasmin Agić postaje onaj koji na kraju razotkriva tu tihu, ali sudbinsku povezanost dvoje ljudi. Sugestivnim i slikovitim poetskim izrazom ispisuje najličnije stranice djedovog života. Semiološko polazište za razumijevanje romana predstavlja završna cjelina Pismo djeda Sulejmena supruzi Zineti Uzejrović napisano rukom unuka Jasmina Agića. Pismo predstavlja intimno svjedočanstvo djeda koje otkriva njegov unuk, savjesni zapisivač, kako sebe naziva u jednom dijelu teksta. Ovakav umjetnički postupak može se razumjeti kao sredstvo za prikazivanje emocionalne istine koja je neizrečena živjela u djedovoj duši. Kao što je djed Sulejmen uranjao u neki nestvarni svijet koji je samo on mogao vidjeti, tako je i Jasmin Agić kao njegov unuk imao potrebu da napiše ono što djed nikad nije izgovorio, a duboko je nosio u sebi. Iz tog razloga, pismo, koje mimo njegove volje i znanja piše unuk Jasmin, posveta je ženi koja je bila životni orijentir djeda Sulejmena i njegova najveća vrijednost. Priznanjem ljubavi u završnim rečenicama pisma Jasmin Agić oplemenjuje roman dajući mu posebnu emotivnu dimenziju. Budući da izjava ljubavi za jednog muškarca nije bila u skladu sa normama komunističkog patrijarhata, Agić je ovim postupkom izdvojio djeda iz tog okvira i dao mu posebno mjesto u porodičnoj mitologiji.

Oslanjajući se na žanrovski model metaproze, Jasmin Agić koristi narativnu strategiju autoreferencijalnost, kojom realističke postupke integriše u naglašeno fikcionalni kontekst. Da je lik djeda Sulejmena snažan izvor inspiracije za njega, svjedoče metanarativni komentari kojima autor razotkriva svoje mehanizme naracije ukazujući na proces nastajanja priče, pri čemu emotivni ton ponekad preuzima primat nad objektivnim narativnim glasom. U jednom dijelu romana zapisuje: “Opet se pokazujem kao loš pripovjedač, kao sklon emotivno izazvanim eskapadama”, dok na drugom mjestu pokušava zadržati distancu: “Nije naše da namećemo konačne odgovore i zaokružena tumačenja”, “dužnost mi je držati se faktografske istine”, a onda pripovjedač koristi metatekstualni prelaz iz fokalizacije ka implicitnoj naraciji. U rečenici: “Djed je, nema o tome pouzdanog svjedočenja, ali slutimo da je bilo tako”, narator intuitivno nadopunjuje priču pretpostavkama koje proizlaze iz unutrašnje logike događaja, pa iz ograničene pozicije prelazi u oblik implicitnog znanja koje povezuje fragmente romana. Kod autora se javlja težnja da kritički ispita strukturu sopstvenog oblikovanja teksta, dok se fiktivni svijet djela nameće čitaočevoj imaginaciji, koji je tada svjestan svoje uključenosti u proces konačne recepcije.

Pozivajući se na tezu teoretičarke književnosti Jasmine Lukić, koja tvrdi da “kada metaproza uvodi neke stvarne ličnosti i događaje u svoje alternativne svetove, ona uvek re-kontekstualizuje njihovu poziciju i njihovo značenje u saglasnosti sa unutrašnjom logikom samog teksta, pokazujući kako je uvek moguće i pisanje neke drugačije istorije”, možemo zaključiti da i Jasmin Agić u svom romanu koristi istorijsku prošlost na sličan način, smještajući je u fikcionalni kontekst i time joj dajući nova značenja. Uvođenjem čitaoca u narativnu komunikaciju, autor šalje signale koji predstavljaju svojevrsno “uputstvo za čitanje”. Na taj način, slavna istorija socijalističke Jugoslavije, koju je stvorio Josip Broz, jedna je od važnih tema koju roman istražuje, ali Jasmin Agić ide dalje koristeći socijalistički okvir kao pozadinu za priču o djedu Sulejmenu, koji je literarni pandan njegovom stvarnom djedu. Na tom putu ostavlja čitaocu receptivne ključeve, ostvaruje intelektualnu igru poigravajući se simbolima prošlosti, ali i čitaočevim horizontom očekivanja.

“Uloga Josipa Broza u životu djeda Sulejmena” može se sagledati kroz prizmu porodičnog romana, romana-hronike, ali i ljubavnog romana - jer je to priča ne samo o ideološkoj privrženosti i istorijskim previranjima već i o latentnoj ljubavi između djeda Sulejmena i njegove supruge Zinete, koja poput tihe struje protiče kroz stranice njihove porodične prošlosti. Autor je želio da sačuva sliku iz tog vremena postižući literarnu vjerodostojnost u imaginaciji, dokumentarnosti i fikciji. Inventivnim pristupom uspio je prikazati istorijska zbivanja kroz svijest pojedinca fokusirajući se na specifičnu ulogu Tita kao fenomena jednog vremena. Zapravo, Titov lik je poslužio Agiću da oblikuje percepciju života jednog čovjeka, čiji se život prepliće sa svijetom opsjena i fantazija. Autor je uspio povezati udaljene realnosti djeda Sulejemena, osloboditi ga okova razuma i omogućiti mu slobodu u potrazi za smislom koji mu jedino njegova imaginacija može pružiti. Iz te imaginacije nastala je mitološka figura Josipa Broza, čije je boja glasa u mislima djeda Sulejmena budila sliku njegove supruge Zinete, “savršene u svojoj ljepoti i dalekosti”. Na temelju neizgovorene ljubavi Agić razvija tok porodične priče u koju unosi romantičarske elemente. Pismo unuka može se posmatrati kao uspomena na neprolazne emocije i prošlost koja je bila zarobljena negdje duboko. Pismo je fotografija nene Zinete, ona koju djed Sulejemen nije uspio spasiti od nestanka. Zahvaljujući Jasminu Agiću, ova se fotografija danas nalazi u porodičnom albumu Agića. Za razliku od one crno-bijele koju je njegov otac sačuvao, a koja je motivisala autora da je oživi u posebnom kontekstu, fotografija danas dobija punu kolor formu, preobražavajući se u živu sliku života.

Liričnost i suptilne refleksije

Uprkos naslovnoj sintagmi romana koji sugeriše da će centralne figure knjige biti djed Sulejmen i jugoslovenski maršal Tito, pismo unuka Jasmina Agića ne ipunjava čitalački horizont očekivanja usmjeravajući narativnu pažnju na lik nene Zinete. Umjesto da portreti djeda i Tita nose konstrukciju priče, oni bivaju potisnuti u drugi plan, dok nena postaje nosilac emotivnog i tematskog središta romana. Ovakav zaokret na kraju djela potvrđuje pripovjedački dar autora, koji je inventivnim i autentičnim literarnim potezom narativ preusmjerio u neočekivanom pravcu, čineći roman jedinstvenim djelom unutar aktuelne književne tendencije. Upravo ta sposobnost da se iznevjere očekivanja, a istovremeno izgradi emocionalno snažna i tematski slojevita priča, svjedoči o izgrađenom i originalnom Agićevom književnom izrazu.

Roman Jasmina Agića otvara vrata u svijet majstorski oblikovanih narativa, prikazuje realnost irealnog i imaginativnu snagu kojom gradi uvjerljivu priču. Svaka stranica odražava duboko razumijevanje književne forme i osjećaj za ritam jezika što čitaocu omogućava da uroni u sakrivene slojeve značenja. Agićev sofisticiran stil pisanja, prožet liričnošću i suptilnim refleksijama, ne samo da osvaja pažnju čitalaca već gradi snažnu vezu između čitaoca i teksta. Roman je svojevrsno putovanje kroz vrijeme, sjećanja i osjećanja, djelo s ljepotom umjetnosti pripovijedanja.