ČITANJE (U)SEBI: Sudbina je uvijek na putu
”Bečki roman”, Dragan Velikić, Laguna, 2024.
Knjiga “Bečki roman” Dragana Velikića prati priču mladog bečkog psihijatra Pavla Marića, koji usljed niza okolnosti biva doveden u bezizglednu situaciju, kroz koju se zrcali sva birokratsko-pravna hladnoća jednog sistema, te društvena neosjetljivost i prikrivena zloba kojom se oni nepodobni nastoje isključiti iz zajednice prema svom “sumnjivom” porijeklu. Sve je u austrijskom društvu, kako ga Velikić prikazuje unutar svog romana, upakovano u sterilnim rukavicama, iza naizgledne društvene uređenosti i tolerancije izbijaju narcizmi pojedinaca koji da bi sačuvali sebe, održali svoj porodični ugled i status, ne prezaju od toga da se obruše na jedan život i dovedu ga u situaciju limba iz koje se izlaz gotovo ne nazire.
Kažnjavanje bez zločina
Pomislilo bi se da je to tipično balkanski sindrom, da se pojedinac u pravnim okvirima nađe u sistemu sudskog horora, ali autor nas uvodi u priču o tome kako unutar jednog uređenog evropskog društva takođe može doći do potpuno pristrasnog procesa koji počiva na predrasudama i fabrikovanim okolnostima. Štaviše, Velikić u “Bečkom romanu” progovara o pitanju drugosti doseljenika s jugoslovenskih prostora, odnosu prema njima unutar austrijskog društva, te činjenici koja oslikava suštinsku nemogućnost potpune integracije bez obzira na status, znanje i stručnost. Radi se dakle o kažnjavanju bez zločina, a koliko god pojedinac bio prihvaćem unutar jednog sistema kao jednak, on zapravo zbog svog južnoslovenskog prezimena biva i dalje posmatran kao onaj koji ne pripada i koji se može uključiti u društvenu stvarnost samo do određene mjere.
Roman, ispisan u tećem pripovijednom licu, prati dvomjesečnu borbu Pavla, i njegovih razvedenih roditelja, Olge i Andreja, da se dođe do istine, da se ono što je plod umišljaja i intrige razobliči kako bi se pravda ostvarila i došlo do razrješenja. Naime, u razdoblju pandemije Covid-19, 2020. godine, Pavla njegove kolege u Centralnoj bolnici u Beču sumnjiče da ih je otrovao stavljajući u tortu različite medikamente. Iako bez jasnih dokaza i motiva, Pavle vrlo brzo biva udaljen sa posla, prokazan, a potom i uhapšen zbog sumnje da je neuračunjiv i opasan po okolinu. Od tog trenutka počinje jedna porodična drama tri lika ovog romana kroz koje se otvara cijeli niz pitanja koja se tiču roditeljstva, unutarporodičnih odnosa, povjerenja, a posebno komunikacije, onog što se u porodičnim relacijama ne izgovara, prešućuje i biva skriveno. Tokom romana čitalac će saznati da suština problema počiva na Pavlovom homoseksualnom odnosu sa mladićem Jozefom, iz ugledne bečke porodice, koji je zapravo inicijator cijelog slučaja koji se sručio na Pavlovu glavu. Postavljajući tako svoj narativ, Velikić nas uvodi u složenu mrežu odnosa, koji razobličuju bešćutnost jednog društva spram pojedinca koji se našao u fabriciranoj optužnici. Pitanja nevinosti i njenog dokazivanja postaju tako suštinska preokupacija unutar “Bečkog romana”.
Međutim, ono što dodatno produbljuje centralnu liniju ovog romana odnosi se prije svega na pitanje odnosa oca i sina. Andrej, ugledni bečki stomatolog, čovjek je koji dolaskom u Beč iz Beograda devedesetih godina prošlog vijeka, kada počinje rastakanje Jugoslavije, prihvata ovo društvo kao ono koje je slika i prilika uređenosti i pravde, u tom kontekstu on nastoji odgojiti svog sina, te sa tim osjećajem programirati njegovo školovanje, karijeru i budućnost. U trenutku kada se cijela ta iluzija raspadne, Pavlovim hapšenjem, pripovjedač nas vodi kroz unutrašnje dileme koje se javljaju u liku oca, cijeli niz pitanja i samoosuda, da li su stvari mogle biti drugačije, da li je kao roditelj pogriješio sugerišući svom sinu šta je za njega najbolje, a previđajući ono što su bile njegove želje. Odnos između Pavlovih roditelja, bivših supružnika, nakon njegovog hapšenja iznosi se kao mučna atmosfera dvoje ljudi u šezdesetim godinama života koji bivaju ponovo ujedinjeni ovim nesretnim slučajem u kojem se našao njihov sin. Otuda, u monološkim solilokvijima, Velikić nam iznosi ono što ova tri njegova junaka preživljavaju, svako za sebe, uz obilje tišine i onoga neizgovorenog koje se nameće kao nepremostiva stijena između njih. Pitanje sinovljeve homoseksualnosti nije predmet osude. Ali nedvojbeno jeste predmet porodične nelagode, onoga o čemu se ne razgovara, što se sluti, ali se nikad do kraja ne prihvati ili jasno postavi kao datost. Osjećaj krivice otuda jeste suštinski najvažnija linija unutar ovog romana, ona je onaj kamen razdora koji sve vrijeme visi iznad glava protagonista ove priče. Pa i kada situacija sa Pavlom bude riješena, kada se odbaci njegova krivica, dani koje je on proveo u pritovoru iz korijena su izmijenili one odnose na kojima je porodica do tada počivala. Razbijene su sve one iluzije, poremećen je ustaljeni tok podrazumijevanih relacija. Reminiscencijama na ono što je bilo u prošlosti, ocrtavajući odnos u datim okolnostima sadašnjice, Dragan Velikić nas vodi kroz jedan porodični triler tokom kojeg se ono što su bile greške iz prošlosti sada odgođeno vraća kao silovit bumerang koji sve rastače i pomjera u prostor potpune nelagode.
Problem linearnosti
Ipak, kada je u pitanju sam postupak “Bečkog romana”, trebalo bi se istaći da on u svojoj postavci jeste prilično linearno ispisan, bez polifonijskih nivoa razlikovanja govora junaka. Više je monološko uranjanje u misli protagonista nego što je posrijedi dinamičan dijalog između aktera koji su se našli u navedenoj situaciji. Autor ne tretira jednako sve svoje protagoniste, lik Olge u tom smislu biva dosta plakatno oslikan, jer se dilema koje nastaju Pavlovim interniranjem suštinski vežu za lik oca, dok se lik majke ostavlja u određenoj mjeri nedovoljno razvijen i postraničan. Sama priča jeste zanimljiva i daje nam uvid u nepravdu, zarobljenost pojedinca u žrvnju pravosudnih mahinacija i ljudske zlobe, ali joj, dojma sam, nedostaje određene vrste živosti i manje uopštavanja. Ne želim reći da je posrijedi roman koji nije zaokružen i izveden onako kako je planirano, odnosno na motivacionom nivou on funkcionše, nema padova, ali pati od jedne vrste “sterilnosti”.
Drugim riječima, cijeli ovaj tekst u određenim svojim pasažima djeluje kao izvještaj o jednom slučaju, sa manjkom onih suštinski uzbudljivih elemenata priče koji produbljuju čitalačko iskustvo. Epizode Pavlovog boravka u istražnom zatvoru lišene su veće dramatike, pa se stiče dojam da je “Bečki roman” svojom temom mogao ponuditi mnogo dublja uranjanja u cijelu situaciju svojih junaka, ali je ostao na površinskom nivou tretiranja. Dakako, Velikić je i ovdje suštinski vjeran svojim ranijim knjigama, ili svom prosedeu, ali “Bečki roman” nije na onom fonu zanimljivosti kakav je bio njegov roman “Islednik”, mnogo složenije i uzbudljivije ispisana priča. Posljednji Velikićev roman podsjeća više na njegovu knjigu “Adresa”, koja je bila jedna vrsta putopisa beogradskih ulica, ali bez “mesa”, sa odsustvom onih suštastvenijih rezova koji bi priču učinili direktnijom i prenijeli je kao takvu na čitaoca.
