Dan kad je Praško proljeće uvenulo pod sovjetskim tenkovima: Ali sjeme promjena bilo je posijano

Na današnji dan odvio se događaj koji je obilježio modernu historiju Evrope – Praško proljeće, period političkih i društvenih reformi u Čehoslovačkoj 1968. godine pod vodstvom Aleksandra Dubčeka. Reformistički val započeo je njegovim izborom za prvog tajnika Komunističke partije 5. januara 1968. godine, a završio se invazijom sovjetskih i savezničkih trupa u noći s 20. na 21. august iste godine.

U mjesecima koji su prethodili sovjetskoj intervenciji, građanima Čehoslovačke pružena je nada da bi socijalizam mogao poprimiti demokratskije oblike. Tokom 1960-ih postupno je dolazilo do popuštanja rigidne kontrole, što je stvorilo prostor za kritike u kulturnim i intelektualnim krugovima. Posebno se pamte istupi Milana Kundere i Ludvíka Vaculíka, kao i Kongres pisaca 1967. godine, na kojima se tražila veća sloboda izražavanja i manje cenzure. Takva atmosfera otvorila je put reformama koje je Dubček uskoro pokušao provesti.

Svojim “Akcijskim programom” Dubček je najavio stvaranje “socijalizma s ljudskim licem”. To je podrazumijevalo ublažavanje cenzure, olakšavanje putovanja na Zapad, ograničavanje moći tajnih službi i ekonomsku decentralizaciju. Značajna mjera bila je i federalizacija države, kojom su Češka i Slovačka dobile ravnopravniji položaj. Reforme su u narodu probudile osjećaj optimizma i vjeru da promjene mogu voditi ka slobodnijem društvu.

Međutim, Moskva nije bila spremna tolerirati liberalizaciju unutar socijalističkog bloka. Iako su vođeni brojni pregovori, sovjetsko rukovodstvo pod Leonidom Brežnjevom odlučilo je vojno intervenirati. Tako je u noći između 20. i 21. augusta 1968. više od pola miliona vojnika i hiljade tenkova iz Sovjetskog Saveza, Poljske, Mađarske i Bugarske ušlo u Čehoslovačku. Građani su pokušali pružiti otpor civilnim metodama – blokadama, zbunjivanjem vojnika i simboličnim gestama poput ukrašavanja tenkova cvijećem – ali vojska je brzo ugušila pokret. Dubček je odveden u Moskvu gdje je pod pritiskom morao potpisati sporazum kojim se odustajalo od većine reformi.

Nakon invazije uslijedilo je razdoblje “normalizacije” pod vodstvom Gustáva Husáka. Reforme su ukinute, vratila se stroga cenzura, a disidenti su bili progonjeni ili prisiljeni na šutnju. Jedina reforma koja je preživjela bila je federalizacija, koja je formalno uspostavila Češku i Slovačku socijalističku republiku.

Iako je ugušeno, Praško proljeće ostavilo je dubok trag. U kulturnom smislu inspirisalo je pisce, muzičare i pjesnike, među kojima se posebno izdvaja Karel Kryl. U političkom smislu, pokazalo je granice sovjetskog sistema i posijalo sjeme promjena koje će kasnije kulminirati u Baršunastoj revoluciji 1989. godine. Tragičan čin otpora studenta Jana Palacha, koji se samospalio u januaru 1969., postao je simbol potisnute češke i slovačke slobode. Praško proljeće ostalo je zapamćeno kao preteča konačnog raskida s komunizmom u tadašnjoj Čehoslovačkoj.