Kako Rusija radi na "razvaljivanju" BiH: Operacije se vode iz Sarajeva

Često se u bh. javnosti govori o malignom ruskom uticaju u BiH. Međutim, ta ocjena se nerijetko argumentuje pojedinačnim slučajevima. 

Djelovanje Rusije na destabilizaciji BiH se ostvaruje na više polja. U analizi koju vam predočavamo, kao u rijetko kojem dokumentu, se na jednom mjestu daje sveobuhvatan pregled stanja. Sjedište svih operacija je, kakao se navodi, Ambasada Rusije u BiH. "Rusija više ne koristi samo tenkove za rat", jedan je od zaključaka ove analize.

U nastavku možete prošitati na koje sve načine Rusija djeluje na destabilizaciji BiH, kakva je u tome uloga RS-a i Srbije, kao i koje su sve organizacije uključene u ovaj hibridni rat protiv BiH.

"1. dio: Hibridni tragovi: Početak ruskog uticaja na Balkanu

Historijski, Rusija je igrala značajnu ulogu na Balkanu, posebno kroz podršku pravoslavnim narodima. Tokom Prvog srpskog ustanka (1804–1813), Rusija je pružila vojnu i logističku podršku srpskim ustanicima u borbi protiv Osmanskog Carstva. Ova podrška je nastavila tokom 19. i 20. vijeka, uključujući i Prvi svjetski rat, gdje je Rusija stala uz Srbiju protiv Austro-Ugarske. U savremenom kontekstu, Rusija koristi ove historijske veze kako bi ojačalasvoj uticaj na Balkanu, a te veze su duboko ukorijenjene u zajedničkoj pravoslavnoj vjeri i slavenskoj kulturi, što je omogućilo Moskvi da razvije snažne veze s balkanskim narodima, posebno Srbima. Ove veze su se manifestirale kroz crkvene, političke i sigurnosne kanale, koji su i danas relevantni.​

Nakon pada Carigrada 1453. godine, Rusija je sebe počela smatrati "Trećim Rimom", preuzimajući ulogu zaštitnika pravoslavlja. Ova ideja je dodatno ojačana kroz bliske odnose između Ruske pravoslavne crkve (RPC) i Srpske pravoslavne crkve (SPC). Tokom 18. i 19. vijeka, mnogi srpski bogoslovi školovali su se u Kijevu, a ruski uticaj bio je prisutan u liturgiji i crkvenoj umjetnosti. Na primjer, 1724. godine, Sveti Sinod Ruske pravoslavne crkve poslao je M. Suvorova da otvori školu u Sremskim Karlovcima, čiji su diplomci nastavljali školovanje u Kijevu i Moskvi. U savremenom kontekstu, RPC i SPC održavaju bliske odnose, posebno u pitanjima poput statusa Kosova. RPC podržava stavove SPC-a iSrbije, karakterizirajući kosovske politike kao pokušaje etničkog čišćenja Srba i ističući rusku podršku u toj borbi. ​

Obnovljen interes

U 19. vijeku, Rusija je podržavala srpske nacionalne pokrete, koristeći pravoslavne i slavenske afinitete za jačanje svog uticaja na štetu Osmanskog Carstva. Ova podrška semanifestovala kroz političku i vojnu pomoć, kao i kroz crkvene kanale. ​

​Uloga ruske obavještajne službe u pripremi atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda 28. juna 1914. u Sarajevu ostaje predmet historiografskih rasprava. Dok direktni dokazi o ruskom učešću nisu potvrđeni, postoje indicije o indirektnoj povezanosti ruskih vojnih i diplomatskih predstavnika s ključnim akterima atentata.​ General Viktor Artamonov, ruski vojni ataše u Beogradu, održavao je redovne kontakte s pukovnikom Dragutinom Dimitrijevićem Apisom, šefom srpske vojne obavještajne službe i vođom tajne organizacije "Crna ruka". Prema tvrdnjama samog Apisa, Artamonov je bio upoznat s aktivnostima "Crne ruke" i pružao finansijsku podršku, iako nije bio direktno informisan o planu atentata. Apis je navodno tražio rusku podršku u slučaju austrijskog napada na Srbiju, a Artamonov je dao uvjeravanja o ruskoj zaštiti. ​

Rade Malobabić, agent srpske vojne obavještajne službe, bio je zadužen za organizaciju i logistiku atentata. Prema kasnijim izjavama Apisa, Malobabić je bio uključen u planiranje atentata, a sredstva za operaciju su navodno dobijena od Artamonova, s obzirom na ograničene resurse srpskog Generalštaba. Iako su ove tvrdnje dobijene pod sumnjivim okolnostima tokom Solunskog procesa 1917. godine, one ukazuju na moguće rusko posredovanje. U savremenom periodu, Rusija koristi različite metode za širenje svog uticaja na Balkanu, uključujući propagandu, soft power politiku, društvene mreže i crkvu. Ove aktivnosti su posebno izražene u Bosni i Hercegovini, gdje Rusija koristi hibridne metode za održavanje tenzija i destabilizaciju regiona.

Nakon raspada Jugoslavije 1990-ih, Rusija je inicijalno pokazivala ograničen interes za Balkan, fokusirajući se na unutrašnje reforme i konsolidaciju. Međutim, od sredine 2000-ih, a posebno nakon rata u Gruziji 2008. godine, Moskva je značajno obnovila svoj interes za region. Ovaj zaokret bio je dio šire strategije suprotstavljanja širenju NATO-a i EU na istok, pri čemu je Balkan postao ključna tačka za ostvarivanje ruskih geopolitičkih ciljeva.​

Ruska invazija na Gruziju 2008. godine označila je početak agresivnije spoljne politike Moskve. Korištenjem vojnih sredstava za podršku separatističkim regijama Abhaziji i Južnoj Osetiji, Rusija je demonstrirala spremnost da koristi silu za očuvanje svog uticaja u postsovjetskom prostoru. Ova strategija je dodatno potvrđena aneksijom Krima 2014. godine, gdje je Rusija, pozivajući se na "Kosovski presedan", opravdala svoje djelovanje kao zaštitu ruskog stanovništva i interesa.​ Ove akcije su imale direktan uticaj na Balkan, gdje je Rusija počela primjenjivati slične taktike podrške separatističkim pokretima i korištenja etničkih i vjerskih podjela za ostvarivanje svojih ciljeva. Bosna i Hercegovina, sa svojim složenim političkim sistemom i etničkim tenzijama, postala je idealno tlo za ovakve aktivnosti.​

Ruska strategija u Ukrajini, posebno nakon invazije 2022. godine, pokazuje sličnosti s pristupom na Balkanu. U oba slučaja, Moskva koristi narative o zaštiti ruskog ili pravoslavnog stanovništva, podržava separatističke pokrete i koristi političke i ekonomske pritiske za ostvarivanje svojih ciljeva.​ U Bosni i Hercegovini, Rusija podržava separatističke težnje Republike Srpske, koristeći političke veze s liderima poput Milorada Dodika, koji često posjećuje Moskvu i izražava podršku ruskim stavovima. Ova podrška uključuje i veto u Vijeću sigurnosti UN-a na rezolucije koje bi mogle oslabiti poziciju RS-a, kao i saradnju u oblasti sigurnosti i obavještajnih aktivnosti.​

Ova strategija ima za cilj destabilizaciju BiH i sprečavanje njenog približavanja euroatlantskim integracijama, što je u skladu s ruskim ciljevima u regionu.​ 

Separatističke težnje

Balkan se često opisuje kao "meki trbuh" Evrope zbog svoje geostrateške pozicije, historijskih tenzija i etničke raznolikosti. Bosna i Hercegovina, sa svojom složenom političkom strukturom i etničkim podjelama, predstavlja posebno značajnu tačku za ruski uticaj.​

Rusija vidi BiH kao ključnu tačku za suprotstavljanje širenju NATO-a i Evropske unije na Balkanu. Kroz podršku političkim akterima koji se protive euroatlantskim integracijama, Moskva nastoji zadržati svoj uticaj i spriječiti konsolidaciju zapadnih struktura u regionu. Na primjer, Rusija je podržala separatističke težnje Republike Srpske, što dodatno destabilizuje BiH i otežava njen put ka članstvu u EU i NATO-u. ​BiH se nalazi na raskršću između Istoka i Zapada, što je čini idealnom tampon zonom za Rusiju u njenim nastojanjima da ograniči uticaj Zapada. Korištenjem političkih i etničkih podjela unutar BiH, Rusija može efikasno blokirati inicijative koje bi zemlju približile zapadnim institucijama. Ova strategija omogućava Moskvi da zadrži svoju sferu uticaja u regionu bez direktne konfrontacije sa Zapadom. ​Rusija posmatra BiH kao poligon za destabilizaciju šireg regiona Balkana.

Podržavajući separatističke pokrete i etničke tenzije, Moskva može izazvati nestabilnost koja odvraća pažnju i resurse Zapada od drugih ključnih pitanja. Na primjer, podrška Miloradu Dodiku i njegovim pokušajima da oslabi centralne institucije BiH služi kao sredstvo za izazivanje političke krize koja može imati šire regionalne posljedice. ​Rusija koristi situaciju u BiH kao primjer za druge postkonfliktne regije gdje želi zadržati ili proširiti svoj uticaj.

Korištenjem sličnih taktika podrške separatističkim pokretima i etničkim podjelama, Moskva može primijeniti naučene lekcije iz BiH u drugim kontekstima, kao što su Ukrajina ili Gruzija. Ova strategija omogućava Rusiji da efikasno koristi postojeće slabosti u državnim strukturama za ostvarivanje svojih geopolitičkih ciljeva.

U kontekstu širenja ruskog uticaja na Zapadnom Balkanu, posljednjih godina zabilježen je intenzivan porast dolaska ruskih državljana u Srbiju, naročito nakon početka ruske invazije na Ukrajinu 2022. godine. Prema zvaničnim podacima, samo u prvoj godini rata više od 200.000 Rusa je ušlo u Srbiju, a desetine hiljada su zatražile boravišne ili radne dozvole.

Iako se većina tih osoba doselila iz ekonomskih i političkih razloga (bjekstvo od mobilizacije i represije), sigurnosne službe u regionu upozoravaju da se među njima nalaze i pripadnici ruskih sigurnosnih i vojno-obavještajnih struktura, uključujući FSB, GRU i SVR. Kroz formiranje kulturnih centara, medijskih ispostava, nevladinih organizacija i “patriotskih klubova”, ove strukture grade paralelne mreže uticaja, prvenstveno u Beogradu, Banjaluci i Podgorici. U Srbiji, ruski državljani su registrovali stotine firmi, a neke od njih se dovode u vezu sa pranjem novca, cyber sigurnosnim operacijama i podrškom proruskim političkim strukturama. Pojedini istraživački portali i obavještajni izvori ističu da ruske službe koriste Srbiju kao logistički centar za operacije prema EU, kao i za prikupljanje podataka i regrutaciju lokalnih saradnika, naročito među veteranima, ekstremističkim grupama i političkim marginašima.

U entitetu Republika Srpska, većina od ovih ruskih državljana su aktivni u okviru pravoslavnih bratstava, paravojnih udruženja i medija koji šire anti-NATO i anti-EU narative, često uz otvorenu podršku lokalnih vlasti. Više izvještaja ukazuje da su bivši ruski vojni i obavještajni kadrovi viđeni na događajima u Banjaluci i Istočnom Sarajevu, te u kontaktu sa pripadnicima ultranacionalističkih grupa.

U Crnoj Gori, koja je članica NATO-a, već godinama postoji zabrinutost zbog ruskih pokušaja destabilizacije, a vrhunac tih aktivnosti bio je pokušaj državnog udara 2016. godine, za koji su okrivljeni pripadnici ruskih službi i srpski ekstremisti. I nakon toga, ruske mreže ostaju aktivne kroz medije, vjerske organizacije i tzv. nevladine inicijative koje promovišu “neutralnost”, ali zapravo šire ruski politički narativ.

Svi ovi primjeri potvrđuju da rusko obavještajno prisustvo u regionu nije pasivno, već aktivno koristi geopolitičke tenzije, lokalne podjele i slabosti institucija kako bi ojačalo svoj uticaj i oslabilo prozapadne integracione procese.

Veze sa RS-om

Rusija aktivno koristi vjerske, kulturne i historijske veze kako bi ojačala svoj uticaj u Bosni i Hercegovini, posebno u entitetu Republika Srpska (RS). Ova strategija uključuje saradnju s lokalnim institucijama i organizacijama koje promovišu rusku kulturu, pravoslavlje i zajedničku slavensku baštinu.​

Ključne institucije i projekti saradnje:

1. Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske: Ovo ministarstvo je uključeno u projekte koji promovišu rusku kulturu i jezik u RS-u. Iako nisu uvijek transparentni u vezi s detaljima saradnje, poznato je da podržavaju inicijative koje jačaju kulturne veze s Rusijom.

2. Rusko-srpski pravoslavni hram i kulturni centar u Banjoj Luci: Od 2018. godine gradi se kompleks koji uključuje pravoslavni hram i kulturni centar, s ciljem promocije ruskog jezika i kulture. Do 2022. godine uloženo je oko 20 miliona KM (približno 10 miliona eura), uz podršku institucija RS-a.

3. Manastir Svete Matrone Moskovske u Ritešićima: U selu Ritešići kod Doboja, lokalna udruženja su inicirala izgradnju manastira posvećenog ruskoj svetiteljki, kao i pratećeg srpsko-ruskog duhovnog centra.

4. Russkiy Mir Fondacija i Ruski dom: Fondacija "Russkiy Mir", osnovana od strane ruskih vlasti, ima za cilj promociju ruskog jezika i kulture. U RS-u postoje planovi za otvaranje "Ruskog doma", kulturnog centra koji bi služio kao platforma za širenje ruskog uticaja.

5. Srpska pravoslavna crkva (SPC) i Ruska pravoslavna crkva (RPC): SPC i RPC održavaju bliske veze, koje se koriste za jačanje ruskog uticaja u RS-u. Kroz zajedničke vjerske aktivnosti i podršku projektima, ove crkve doprinose širenju ruskog kulturnog i duhovnog prisustva.

6. Motociklistički klub "Noćni vukovi": Ovaj klub, poznat po bliskim vezama s ruskim vlastima, ima ogranak u RS-u. Učestvuju u paradama i događajima koji promovišu rusku kulturu i podržavaju političke ciljeve RS-a.

Ove institucije i organizacije igraju ključnu ulogu u širenju ruskog uticaja u RS-u kroz kulturne, vjerske i historijske narative. Korištenjem ovih veza, Rusija nastoji ojačati svoje prisustvo i uticaj u Bosni i Hercegovini, posebno u kontekstu protivljenja euroatlantskim integracijama zemlje.

Republika Srpska (RS), kao jedan od entiteta Bosne i Hercegovine, održava bliske veze s Rusijom kroz različite kanale, uključujući političku saradnju, institucionalne veze i sigurnosne kontakte.​

Predsjednik RS-a, Milorad Dodik, redovno održava kontakte s ruskim zvaničnicima. U aprilu 2025. godine, Dodik je uručio odlikovanja predstavnicima Ministarstva unutrašnjih poslova Rusije – Policijske uprave Moskva, ističući dugogodišnju uspješnu saradnju između institucija RS-a i Rusije. Tokom boravka u Moskvi početkom aprila, Dodik je imao i novi susret sa Putinom, gdje je po njegovim riječima dobio podršku Rusije u svojim neustavnim aktivnostima. Zatim je imao novi susret sa Putinom tokom proslave Dana pobjede 09.maja u Moskvi, te je po njegovim riječima tražio sigurnosne garancije od Rusije za njegove protivustavne poteze u BiH.  Prema njegovim riječima to mu je bio 27 sastanak sa Putinom, čime otvoreno prkosi EU, ali i drugim zapadnim državama.

Predsjednik Narodne skupštine RS-a, Nenad Stevandić, je takođe više puta boravio u Rusiji i imao sastanke sa političkim predstavnicima Rusije. U novembru 2024. godine predvodio delegaciju koja je posjetila Moskvu i sastala se s predsjednikom Državne dume Rusije, Vjačeslavom Volodinom. Tokom posjete, potpisan je Sporazum o saradnji između Narodne skupštine RS-a i Državne dume, čime je formalizovana parlamentarna saradnja, te su upućene zajedničke izjave o destruktivnoj politici Zapada i pritiscima na RS. Takođe je bio prisutan ove godine u Moskvi na obilježavanju Dana pobjede.

Obuka u Rusiji

Ministarstvo unutrašnjih poslova RS-a i Glavna uprava Ministarstva unutrašnjih poslova Ruske Federacije za Grad Moskvu potpisali su Memorandum o razumijevanju 2015. godine. Ova saradnja uključuje razmjenu iskustava u oblasti obuke službenih pasa, konjice i borbe protiv terorizma. Na osnovu tog sporazuma u aprilu 2016. godine, delegacija Ministarstva unutrašnjih poslova Ruske Federacije, predvođena Olegom Baranovim Anatoljevičem, zamjenikom načelnika Glavne uprave MUP-a Moskve, boravila je u trodnevnoj posjeti RS. U razgovorima je naglašeno da je saradnja Republike Srpske i Rusije izuzetno dobra i dogovorena obuka specijalaca iz RS u Rusiji.

Bivši ministar sigurnosti BiH, Nenad Nešić, Milorad Dodik i potpredsjednik vlade Srbije Aleksandar Vulin su u aprilu 2024. godine učestvovali na Sigurnosnom forumu u Sankt Peterburgu. Tom prilikom Dodik je izjavio da SAD vode hibridni rat protiv RS i Srbije. U aprilu 2025. godine, delegacija MUP-a Rusije posjetila je Banjaluku kako bi prisustvovala proslavi Dana policije RS-a i razgovarala o konkretizaciji saradnje. Ministar unutrašnjih poslova RS-a, Siniša Karan, uručio je Plaketu delegaciji MUP-a Rusije za dugogodišnju uspješnu saradnju, ističući čvrste i neraskidive prijateljske veze između dva ministarstva. ​

Ova saradnja između RS-a i Rusije kroz političke, institucionalne i sigurnosne kanale ukazuje na duboke i višeslojne veze koje imaju značajan uticaj na unutrašnju politiku Bosne i Hercegovine i njen međunarodni položaj.

2. dio: "Mreže uticaja: Politički i institucionalni saveznici Moskve"

Milorad Dodik, predsjednik Republike Srpske, ostaje najistaknutiji političar u BiH s bliskim vezama s Rusijom. Dodik je više puta posjećivao Moskvu i sastajao se s ruskim predsjednikom Vladimirom Putinom, izražavajući podršku ruskim stavovima i politikama.

Njegova retorika često uključuje prijetnje secesijom RS-a, što je u skladu s ruskim interesima za destabilizaciju zapadnog Balkana. Dodik je također poznat po negiranju genocida u Srebrenici i protivljenju djelovanju visokog predstavnika u BiH, što je naišlo na osude međunarodne zajednice. ​

Željka Cvijanović, članica Predsjedništva BiH iz reda srpskog naroda i bivša predsjednica RS-a, također održava bliske odnose s Rusijom. Njena politika često reflektuje stavove Dodika, uključujući podršku ruskim interesima u regionu i protivljenje euroatlantskim integracijama BiH. Cvijanović je učestvovala u sastancima s ruskim zvaničnicima i izražavala razumijevanje za ruske stavove u međunarodnim pitanjima. ​

Nenad Stevandić, predsjednik Narodne skupštine RS-a, aktivno učestvuje u jačanju institucionalnih veza s Rusijom. Tokom posjete Moskvi, Stevandić je potpisao sporazum o saradnji s Državnom dumom Rusije, čime je formalizovana parlamentarna saradnja između RS-a i Rusije. Ova saradnja uključuje razmjenu iskustava i podršku u različitim oblastima, uključujući zakonodavstvo i kulturu. ​

Radovan Višković, premijer Republike Srpske, također održava bliske odnose s Rusijom. Njegova vlada je podržala inicijative koje jačaju ekonomske i političke veze s Rusijom, uključujući saradnju u oblasti energetike i infrastrukture. Višković je učestvovao u sastancima s ruskim zvaničnicima, gdje su razmatrane mogućnosti za dodatnu saradnju između RS-a i Rusije.​

Siniša Karan, ministar unutrašnjih poslova RS-a, aktivno učestvuje u jačanju sigurnosne saradnje s Rusijom. Njegovo ministarstvo je potpisalo memorandum o razumijevanju s Ministarstvom unutrašnjih poslova Ruske Federacije, koji uključuje razmjenu iskustava u oblasti obuke službenih pasa, konjice i borbe protiv terorizma. Ova saradnja dodatno jača ruski uticaj u sigurnosnim strukturama RS-a.​

Episkop Fotije (Sladojević), episkop zvorničko-tuzlanski, poznat po svojim čestim posjetama Rusiji i bliskim odnosima s Ruskom pravoslavnom crkvom. Učestvovao je u zajedničkim liturgijama i drugim crkvenim događajima u Rusiji.

Identifikacija ovih političkih figura i njihovih veza s Rusijom ukazuje na složenu mrežu odnosa koja ima značajan uticaj na političku stabilnost i budućnost BiH. Rusija koristi ove veze kako bi ostvarila svoje interese u regionu, često na štetu euroatlantskih integracija i unutrašnje kohezije BiH.

Bratski odnosi

U Republici Srpskoj, anti-NATO i antizapadna retorika predstavlja ključni segment političke strategije pojedinih lidera i stranaka, pri čemu se koristi kao sredstvo očuvanja vlasti, mobilizacije biračkog tijela i diskreditacije opozicionih i međunarodnih aktera. Najistaknutiji nosilac takvih narativa je Milorad Dodik, predsjednik Republike Srpske i lider SNSD-a, koji dosljedno zagovara vojnu neutralnost entiteta i BiH, dok istovremeno širi narative o navodnoj NATO prijetnji.

U više navrata, Dodik je javno izjavljivao da će spriječiti bilo kakav napredak BiH ka članstvu u NATO savezu, nazivajući NATO „neprijateljskom vojnom organizacijom“ koja je tokom rata „bombardovala srpski narod“. Ova retorika kulminirala je na javnim skupovima, konferencijama za medije, ali i u institucionalnim okvirima – kroz donošenje rezolucija o vojnoj neutralnosti u Narodnoj skupštini RS-a (npr. 2017. godine).

Kao konkretan primjer, mogu se uzeti aktivnosti koje su intenzivirane od 2017. godine u Banjoj Luci i drugim gradovima RS-a od tada je održano desetine skupova pod pokroviteljstvom organizacija bliskih vlasti, kao što su Udruženje veterana RS i razni "patriotski" forumi, na kojima su gosti iz Rusije i Srbije govorili protiv NATO-a i EU integracija, pozivajući se na "bratske odnose" sa Rusijom. Na tim skupovima učestvovali su i zvaničnici poput Željke Cvijanović, tadašnje premijerke RS, i Nenada Stevandića, sadašnjeg predsjednika Narodne skupštine RS-a.

Pored toga, kroz javne kampanje u medijima pod kontrolom vlasti, kao što je Alternativna Televizija (ATV), koja je pod sankcijama SAD-a, plasirane su emisije, intervjui i dokumentarci koji demonizuju NATO, prikazujući ga kao okupacionu silu. ATV je koristio narative o „zločinačkom bombardovanju“ 1999. godine, manipulativno koristeći emocije i istorijske traume za oblikovanje javnog mnijenja.

Osim toga, Narodna skupština RS donijela je više deklaracija i zaključaka protiv pristupanja BiH NATO-u, uključujući Deklaraciju o vojnoj neutralnosti iz 2017. godine, koja je predstavljena kao odgovor na "pritiske Zapada" i "miješanje u unutrašnje stvari RS-a".

Takođe, značajnu ulogu u anti-NATO narativima imaju desničarske i proruski orijentisane nevladine organizacije, poput Srpskog sabora "Zavetnici" i „Noćni vukovi“, koji kroz svoje aktivnosti – moto-skupove, tribine i promotivne marševe – šire proruske i anti-zapadne poruke, često pod pokroviteljstvom vlasti RS ili u saradnji s lokalnim vlastima.

Ovakve aktivnosti i retorika imaju za cilj da očuvaju RS kao prostor izvan evroatlantskih integracija, zadrže političku kontrolu nad narativima i spriječe jačanje uticaja međunarodne zajednice, posebno SAD-a i NATO saveza, dok se istovremeno favorizuje bliskost sa Rusijom kao "zaštitnicom srpskog naroda".

Ambasada Ruske Federacije u Sarajevu već godinama ima više nego uobičajenu političku i operativnu ulogu, značajno nadilazeći okvire uobičajenih diplomatskih aktivnosti. Prema brojnim analizama i izjavama sigurnosnih eksperata, ova ambasada predstavlja logističko, informacijsko i propagandno središte ruskog uticaja u Bosni i Hercegovini, a njena uloga postaje sve intenzivnija u kontekstu globalne geopolitičke polarizacije. Prema informacijama domaćih i zapadnih sigurnosnih službi, unutar ruske ambasade u Sarajevu djeluje veći broj pripadnika ruskih obavještajnih službi, uključujući FSB i SVR, koji formalno imaju status diplomata. Njihove aktivnosti uključuju kontaktiranje proruskih političkih aktera, vođa nevladinih organizacija, novinara i sveštenstva, s ciljem širenja ruskog narativa, prikupljanja informacija i koordinacije aktivnosti s ciljem destabilizacije državnih institucija BiH.

Posebno je zabrinjavajuće što su neki od ruskih diplomata u Sarajevu prethodno protjerani iz drugih država EU i regiona zbog aktivnosti nespojivih s diplomatskim statusom. Na primjer, Ilija Serov i Anton Sokolov, koji su prethodno bili protjerani iz Sjeverne Makedonije i Hrvatske zbog špijunskih aktivnosti, kasnije su akreditovani kao članovi diplomatskog osoblja u Sarajevu.

Institucionalna opstrukcija

Ambasada Rusije u Sarajevu poznata je po izuzetno politički obojenim i oštrim saopštenjima, posebno kada su u pitanju:

- Pitanja NATO integracija BiH

- Odluke Ureda visokog predstavnika (OHR)

- Presude međunarodnih sudova o genocidu u Srebrenici

- Pitanja državne imovine i nadležnosti na nivou BiH

U brojnim saopštenjima Ambasada otvoreno podržava stavove entiteta Republika Srpska i predsjednika Milorada Dodika, često optužujući Zapad za "kolonijalni pristup" i miješanje u unutrašnje stvari BiH. Ovakva saopštenja se ne razlikuju bitno od zvaničnih narativa ruskog Ministarstva vanjskih poslova i ruskih državnih medija poput Sputnika i RT-a. Ambasada Rusije je takođe povezana s nizom lokalnih medijskih portala i nevladinih organizacija koje se bave „očuvanjem slavenske i pravoslavne tradicije“, a u praksi šire dezinformacije, proruskog i antizapadnog karaktera. Neki od ovih medija redovno prenose sadržaje s ruskih izvora bez ikakve provjere, uključujući narative o "dekadenciji Zapada", "propasti EU", "ruskom pravu na Donbas", te negiranje ruskih zločina u Ukrajini. Također, organizuju se kulturni i duhovni događaji pod pokroviteljstvom ambasade, na kojima se veliča „bratska veza“ između Rusije i srpskog naroda, često uz prisustvo SPC zvaničnika, proruskih intelektualaca i predstavnika vlasti iz RS-a.

Ambasada redovno organizuje susrete i konsultacije sa najvišim zvaničnicima Republike Srpske, često mimo zvaničnih protokola BiH. Tokom cijelog mandata ambasador Igor Kalabuhov više puta se sastajao s Miloradom Dodikom i Nenadom Stevandićem, pružajući otvorenu podršku njihovim stavovima protiv OHR-a, NATO-a i centralnih institucija BiH.

Ambasada Ruske Federacije u Sarajevu više ne funkcioniše isključivo kao diplomatska misija, već kao regionalni centar za političke operacije, propagandu i uticaj Moskve na Zapadnom Balkanu. Korištenjem diplomatskog imuniteta, povlaštenog pristupa institucijama, te podrške mreži lojalnih pojedinaca i organizacija, ova ambasada je ključna karika u ruskoj hibridnoj strategiji destabilizacije BiH i usporavanja euroatlantskih integracija.

Pokušaji sabotiranja euroatlantskog puta BiH kroz institucionalne mehanizme predstavljaju ozbiljnu prepreku njenoj integraciji u EU i NATO. Ovi pokušaji se manifestuju kroz različite oblike političkih blokada, zloupotrebu entitetskih nadležnosti i opstrukciju reformskih procesa. Jedan od najočitijih primjera institucionalne opstrukcije je odluka Narodne skupštine Republike Srpske (NSRS) iz decembra 2024. godine, kojom su naložili srpskim predstavnicima u državnim institucijama BiH da blokiraju donošenje zakona i odluka neophodnih za evropske integracije. Ova odluka je donesena kao odgovor na suđenje predsjedniku RS-a, Miloradu Dodiku, zbog nepoštivanja odluka visokog predstavnika.

Međunarodna zajednica, uključujući EU i ambasade SAD, Velike Britanije, Njemačke, Francuske i Italije, osudila je ovu odluku kao ozbiljnu prijetnju ustavnom poretku BiH Lideri Republike Srpske, predvođeni Miloradom Dodikom, kontinuirano koriste entitetske nadležnosti kako bi osporili autoritet državnih institucija.

Koordinacioni mehanizam, uspostavljen kako bi se osigurala usklađenost između različitih nivoa vlasti u procesu EU integracija, često je nefunkcionalan zbog političkih nesuglasica. Ova neefikasnost rezultira kašnjenjem u usvajanju i implementaciji neophodnih reformi, što dodatno usporava napredak BiH ka članstvu u EU. Rusija, kroz svoje diplomatske i političke kanale, aktivno podržava separatističke tendencije u BiH, posebno u Republici Srpskoj. Ova podrška se ogleda u političkoj i medijskoj podršci liderima RS-a, kao i u protivljenju članstvu BiH u NATO. Geopolitičke tenzije dodatno komplikuju proces evropskih integracija BiH.

3. dio: "Sigurnosni alarm: Djelovanje ruskih agentura u regionu i BiH"

Prema podacima tužilaštava, kao i dostupnim izvještajima sigurnosnih agencija, te na osnovu saznanja istraživačkih novinara evidentirano je na desetina slučajeva obavještajnog djelovanja ruskih agentura širom Evrope. Posebno su osjetljive države bivšeg istočnog bloka u kojima je Rusija uspjela zadržati dio stare obavještajne mreže, ali u tim državama Rusija ima i dosta simpatizera i pristalica. Osim toga rusko obavještajno djelovanje je vrlo aktivno i u državama bivše Jugoslavije još od 90-ih godine gdje su ruske službe koristile Srbiju kao centar operacija ili početnu tačku za daljnje obavještajno djelovanje u državama regiona.

Agenti za jednokratnu upotrebu

Najnoviji dokaz objavljen 21. maja 2025. godine je predstavio Savezni ured za zaštitu ustavnog poretka (njemačka obavještajna služba za unutarnju sigurnost) gdje su upozorili na "agente za jednokratnu upotrebu" koji djeluju u ime Rusije. "Već godinama primjećujemo jasan porast aktivnosti ruskih obavještajnih službi", rekao je za novinsku agenciju dpa Sinan Selen, zamjenik predsjednika Saveznog ureda za zaštitu ustavnog poretka (BfV). U tim se aktivnostima koriste i ljudi koji se putem društvenih mreža ili na drugi način vrbuju za pojedinačne akcije ili operacije – takozvani "agenti niske razine", koji se također nazivaju i "agentima za jednokratnu upotrebu".

Prema Selenovim riječima, vrbovanje tih osoba često služi dezinformiranju, sabotaži ili izviđanju ciljeva. Bosna i Hercegovina, iako politički fragmentirana, u posljednjim godinama sve češće postaje poprište ruskih obavještajnih operacija. Bosna i Hercegovina je u više navrata zabranila ulazak određenim ruskim državljanima zbog sigurnosnih razloga. Među njima su pisac Zahar Prilepin, biznismen Konstantin Malofejev i vođa bajkerske grupe "Noćni vukovi" Aleksandar Zaldostanov, poznati po podršci ruskoj politici. Ove mjere su preduzete kako bi se očuvala sigurnost i stabilnost unutar zemlje. ​

U oktobru 2017. godine, ruski državljanin Isak Magomed je protjeran iz Bosne i Hercegovine i smješten u Imigracioni centar zbog sumnje da predstavlja prijetnju po nacionalnu sigurnost. Protiv njega je izrečena mjera protjerivanja i zabrana ulaska u BiH na pet godina.

Prema informacijama objavljenim u septembru 2023. godine, ruski diplomati Ilija Serov i Anton Sokolov, koji su prethodno protjerani iz Sjeverne Makedonije i Hrvatske zbog aktivnosti suprotnih Bečkoj konvenciji o diplomatskim odnosima, akreditovani su u ruskoj diplomatskoj misiji u Bosni i Hercegovini. Serov je ranije radio kao ataše za medije Ambasade Rusije u Sjevernoj Makedoniji, dok je Sokolov bio drugi sekretar u Ambasadi Rusije u Hrvatskoj.​

Još jedan primjer ruskog obavještajnog djelovanja koristeći diplomate, ali i inflitraciju ruskih špijuna u međunarodne organizacije ukazuje na činjenicu koliko napora Rusija ulaže u obavještajno djelovanju u regionu Zapadnog Balkana. Naime, ruski diplomata, povučen iz Bruxellesa usljed čistke špijuna koju su 2023. sproveli belgijski državni organi, nominovan je za beogradskog šefa misije najvećeg evropskog sigurnosnog tijela. Moskva je nominovala Dmitrija Iordanidija bivšeg zamjenika šefa Misije Organizacije za evropsku sigurnost i saradnju (OSCE) u Bosni i Hercegovini sa višegodišnjim iskustvom na Balkanu, za prvog čovjeka ove organizacije u Srbiji, navodi se u internim OSCE-ovim dokumentima.

Hapšenje Aleksandra Bezrukavyja u februaru 2025. godine i njegovo izručenje Poljskoj otkrilo je postojanje sofisticirane mreže koja je BiH koristila kao tranzitnu i logističku tačku. Poljski tužioci vjeruju da je Bezrukavyi bio dio zavjere za slanje pošiljki s eksplozivima u SAD i Kanadu, što bi predstavljalo veliku eskalaciju sabotažne kampanje za koju zapadni sigurnosni zvaničnici vjeruju da ju je Moskva pokrenula u posljednje tri godine širom Evrope. Zapadni sigurnosni zvaničnici smatraju da bi eksplodirajući paketi mogli izazvati pad aviona i masovne žrtve.

Djelovanje u Srbiji

U Srbiji, ruski obavještajni uticaj ne samo da postoji, već se često toleriše i institucionalno prikriva. Slučaj iz 2019. godine, kada je javnosti prikazan snimak na kojem ruski agent Igor Zajcev predaje kovertu srpskom obavještajcu, trebao je da označi prekretnicu. Umjesto toga, vlasti su zataškale slučaj, a srbijanski predsjednik ga je brzo proglasio „izolovanim incidentom“. Od tada, ruski agenti viđeni su na skupovima „Noćnih vukova“, među sveštenstvom Srpske pravoslavne crkve i na sastancima sa tzv. nezavisnim analitičarima u Beogradu. Brojni portali bliski vlastima šire narative identične onima koje se promovišu iz Moskve, uključujući tvrdnje o „dekadenciji Zapada“, nužnosti neutralnosti i potrebi za „bratskom saradnjom sa Rusijom“.

U Nišu i Novom Sadu, ruski operativci su kroz lažne nevladine organizacije i edukativne institute pokušavali regrutovati studente i članove nevladinog sektora. Dokumenti procurjeli iz internog izvještaja BIA ukazuju na nečinjenje u vezi sa kontaktima pojedinih srpskih političara i ljudi iz bezbjednosnog sektora sa ruskim diplomatama, iako su podaci o tim vezama bili poznati još 2020. godine.

Prema podacima organizacije Slobodarski savez slobodne Srbije - Oktobar, na teritoriji Srbije djeluje više od 59 aktivnih ruskih agenata. Iz ove organizacije su od ruskog ambasadora u Srbiji Aleksandra Bocan-Harčenka zatražili da Rusija "odmah povuče svih svojih 4036 agenata, od kojih su 27 u vladi, sedam u Predsjedništvu, 86 u Ministarstvu obrane, 64 u Ministarstvu unutarnjih poslova te 113 u Sigurnosno-informativnoj agenciji (BIA), kao i sve one koje imaju u vjerskim organizacijama". Njihov rad uključuje direktnu špijunažu, ali i širenje uticaja putem političkih i medijskih kanala. Posebno je zabrinjavajuća povezanost sa srpskom BIA, s kojom ruske službe, najviše GRU, održavaju intenzivne kontakte. Aleksandar Vulin, bivši direktor BIA i blizak saradnik predsjednika Aleksandra Vučića, u toku svog mandata kao i poslije kao potpredsjednik vlade Srbije je dodatno unaprijedio saradnju obavještajnih službi Srbije i Rusije. U martu 2025. godine, Vulin je izjavio da su ruske obavještajne službe pomogle srpskim vlastima u suzbijanju protesta koji su trajali mjesecima, a koje je opisao kao pokušaj "obojene revolucije" inspirisane zapadnim silama.

Na popisu ruskih špijuna je i mnogo proruskih novinara, poput Ljiljane Smajlović, urednika Happy TV-a Milomira Marića, Miodraga Zarkovića, Dejana Petra Zlatanovića, urednice srpskog Sputnika Ljubinke Milinčić i urednika beogradskih Večernjih novosti Milorada Vučelića te redatelja i nekadašnjeg vođe srpskih paravojnih formacija u vrijeme ratova u Hrvatskoj i BiH Dragoslava Bokana.

Kao očiti dokaz kontinuirane i visoko operativne saradnje BIA i drugih službi iz Srbije, sa ruskim službama može se vidjeti i iz primjera iz marta 2025. godine. Naime, stručnjaci iz Federalne službe bezbjednosti (FSB) iz Ruske Federacije došli su u Srbiju kako bi ispitali navode o upotrebi zvučnog topa tokom protesta 15. marta u Beogradu. Ova činjenica jasno govori o neprekidnoj operativnoj komunikaciji između obavještajnih službi dvije države u realnom vremenu.

Aktivnosti u Hrvatskoj i Crnoj Gori

U Hrvatskoj, prisustvo ruskih obavještajaca u javnosti je rjeđe tema, ali operacije se odvijaju u tišini i pod krinkom ekonomskih i kulturnih veza. Jedan od razloga zašto nema više istraga o ruskom agenturnom djelovanju u Hrvatskoj je i taj što su neki visokopozicionirani članovi najjače stranke HDZ imali kontakte sa ruskim tajkunima bliskim ruskim službama. Takođe je i bivša predsjednica Kolinda Grabar Kitarović putovala u Moskvu i imala vrlo prijateljske veze sa ruskim predsjednikom Putinom. Tako da zbog tih veza političara i njima bliskih poslovnih ljudi, od kojih su neki i penzionisani generali, tema ruskih obavještajnih djelovanja u Hrvatskoj nije dovoljno istraživana čak ni od nezavisnih novinara i medija.

Sigurnosni stručnjak Ante Letica već godinama upozorava na prisustvo ruskih agenata, posebno u sjeverozapadnom dijelu zemlje uz granicu s BiH, gdje su evidentirani kontakti između ljudi iz borilačkih sportskih klubova i osoba koje su dovođene u vezu s obavještajnim strukturama.

Bivši ministar odbrane Republike Hrvatske Ante Kotromanović je objelodanio informacije da su rusi rovarili po MORH-u. To su radili preko vojnog atašea i diplomata. Uspostavljali su kontakte s pojedinim oficirima, vodili ih na ručkove i sklapali saradnje s materijalnim interesima. Međutim VSOA se uspješno borila i detektirala osobe koje su bile u kontaktu s Rusima i izolirala ih. Namjera je bila dobiti dokument o tome kako izgleda vod u napadu prema NATO-vom standardu, vjerovatno njihov cilj nije se puno ticao Hrvatske, već su koristili Hrvatsku kao poligon da dođu do nekih viših informacija iz sistema NATO-a.

Crna Gora je vjerovatno najozbiljnije iskusila ruski obavještajni udar u novijoj evropskoj historiji. Godine 2016. spriječen je pokušaj državnog udara čiji su nosioci bili dvojica agenata ruske vojne obavještajne službe GRU, Eduard Šišmakov i Vladimir Popov. Cilj im je bio spriječiti ulazak Crne Gore u NATO, uz pomoć grupe lokalnih ekstremista koji su trebali izvršiti atentat na tadašnjeg premijera Mila Đukanovića.

U godinama koje su uslijedile, ruski uticaj nije nestao. Naprotiv, 2022. godine uhapšeni su visoki funkcioneri Ministarstva odbrane i unutrašnjih poslova zbog sumnje da su godinama prenosili povjerljive informacije ruskim agentima. Među dokumentima koje su predavali našli su se planovi modernizacije vojske, strateški NATO dokumenti i popisi zapadnih savjetnika stacioniranih u Podgorici.

NATO je reagovao povećanjem prisustva svojih sigurnosnih eksperata i doniranjem opreme za kontraproslušnu zaštitu crnogorskih institucija. Ipak, eksperti upozoravaju da politička polarizacija u zemlji i dalje stvara prostor za ruski uticaj, posebno kroz crkvene strukture i proruske nevladine organizacije. Ono što trenutno predstavlja dodatni kontraobavještajni izazov za crnogorske službe kao i za NATO, je to što u Crnoj Gori živi veliki broj Rusa, od kojih su neki bivši oficiri ili biznismeni sa vezama u ruskim službama.

Mađarska, Bugarska, Slovenija, Kosovo

U Mađarskoj, prisustvo ruskih agenata često je umotano u diplomatski jezik i institucionalnu tišinu. Ključnu ulogu u ruskom prisustvu imala je Međunarodna investicijska banka (IIB), koju su mnogi zapadni analitičari označili kao "rusku špijunsku ispostavu". Banka je svoje sjedište preselila iz Moskve u Budimpeštu 2019. godine, gdje su njeni službenici dobili diplomatski imunitet. Lokacija – tik uz zgradu mađarskog parlamenta – dodatno je pojačala sumnje da se ne radi o finansijskoj instituciji, već o prikrivenom instrumentu GRU-a.

Prema izvještaju mađarskih opozicionih poslanika, zaposleni u banci su imali pristup strateškim infrastrukturnim projektima, a američke službe upozorile su NATO da se Budimpešta koristi kao "sigurna zona" za koordinaciju ruskih mreža u srednjoj Evropi. Jedan od službenika ruske ambasade uhvaćen je 2022. godine u pokušaju da se dokopa informacija o ukrajinskim izbjeglicama i njihovim kontaktima u Mađarskoj. Iako je slučaj zataškan, izazvao je ozbiljan diplomatski šapat u Bruxellesu i Varšavi.

Orbanova vlada je pod pritiskom SAD i EU tek 2023. godine najavila napuštanje IIB-a, no šteta po reputaciju i sigurnosnu pouzdanost Mađarske u NATO krugovima već je bila učinjena. Stručnjaci ukazuju da ruski operativci i dalje nesmetano djeluju u ovoj zemlji, pod okriljem kulturnih, medijskih i energetskih projekata.

Bugarska se smatra jednom od najranjivijih članica NATO-a kada je riječ o ruskom obavještajnom uticaju. Već 2015. godine zabilježen je pokušaj trovanja trgovca oružjem Emila Gebreva. Koristio se isti nervni agens kao u slučaju Skripalj u Velikoj Britaniji, a istraga je ukazala na direktno učešće agenata jedinice GRU 29155. Oni su u zemlju ušli iz Srbije i Rumunije, koristeći lažne identitete i pomoć lokalnih kontakata.

Između 2011. i 2021. godine, u Bugarskoj je zabilježeno najmanje šest misterioznih eksplozija u skladištima oružja. U većini slučajeva radilo se o skladištima koja su pripremala isporuke Ukrajini ili zemljama NATO-a. Istrage su često ukazivale na poznatu matricu: boravak istih osoba u više evropskih zemalja neposredno prije incidenata, korištenje lažnih pasoša i diplomatskih vozila.

Britanski sud je 2023. godine osudio šest bugarskih državljana zbog špijunaže u korist Rusije. Iako su formalno živjeli u Londonu i radili kao vozači ili informatičari, dokumentacija je pokazala da su koristili sofisticiranu opremu za nadzor i prikupljanje podataka o vojnim i političkim ciljevima. Centar njihove mreže bio je u Sofiji, gdje su održavali kontakte s ruskom ambasadom i agentima koji su djelovali pod krinkom trgovinskih savjetnika.

Slovenija se 2022. godine našla u fokusu međunarodne pažnje nakon što su tamošnje vlasti uhapsile dvoje ruskih agenata koji su se godinama predstavljali kao argentinski bračni par. Elena i Andrei, koji su formalno vodili konsultantsku firmu za digitalne tehnologije, zapravo su obučeni obavještajci ruske SVR. Njihovo dvoje djece, rođeno u Sloveniji, nije znalo za pravi identitet roditelja.

Sudski proces pokrenut protiv njih trajao je gotovo dvije godine. Tokom istrage utvrđeno je da su koristili kriptovane platforme za prenos informacija, organizovali tajne sastanke s osobljem zapadnih ambasada i slali osjetljive informacije putem "diplomatskih dropova". Posebno zabrinjavajuće bilo je njihovo prisustvo na međunarodnim konferencijama i seminarima, gdje su dolazili do podataka o političkim i sigurnosnim prioritetima EU. Nakon presude na godinu i sedam mjeseci zatvora, deportovani su iz Slovenije uz zabranu ulaska u šengenski prostor. Slučaj je pokrenuo lavinu: slovenačka vlada najavila je formiranje posebne jedinice za borbu protiv stranog miješanja, a sigurnosne službe počele su detaljnu reviziju statusa svih stranih državljana koji se bave strateškim poslovima.

Na Kosovu, iako bez formalnih diplomatskih odnosa s Rusijom, tragovi obavještajnog prisustva prisutni su već godinama. Najpoznatiji su slučajevi Mihaila Krasnoščekova i Andreja Antonova, ruskih državljana koji su radili unutar UNMIK misije. Iako su formalno obavljali funkcije u civilnoj administraciji, kosovske službe su ih identifikovale kao članove GRU-a koji su nadgledali aktivnosti KFOR-a i pokušavali prikupiti podatke o zapadnim oficirima.

Obojica su protjerana između 2019. i 2021. godine, što je izazvalo oštre reakcije Moskve. Istovremeno, zabilježeni su pokušaji dezinformacionih kampanja usmjerenih ka destabilizaciji odnosa između kosovskih Albanaca i Srba. Analize NATO i lokalnih stručnjaka pokazale su da je više od 200 profila na društvenim mrežama koordinisano širilo lažne informacije o navodnim napadima, zloupotrebama i planiranim progonom Srba.

Posebno zabrinjavajuće je i prisustvo ruskog narativa kroz Srpsku pravoslavnu crkvu. Kroz organizovanje litija, objave sveštenika i javne skupove, pokušava se nametnuti anti-NATO i pro-Moskva stav među srpskim stanovništvom. Kosovska vlada već godinama upozorava na rizik da se religijske strukture koriste kao instrument hibridnog rata u srcu Balkana, što se potvrdilo prilikom terorističkog napada na selo Banjska od srpskih naoružanih ekstremista.

Vojna obuka

U posljednjih nekoliko godina, Srbija i entitet Republika Srpska u Bosni i Hercegovini postali su značajni centri za aktivnosti proruskih paravojnih grupa i obuke mladih, često pod okriljem "patriotskih" i "kulturnih" inicijativa. Ove aktivnosti uključuju organizaciju vojnih kampova i obuka koje vode ruski instruktori, s ciljem širenja ruskog uticaja i ideologije u regionu.​

U aprilu i septembru 2017. godine, tridesetak tinejdžera iz Srbije učestvovalo je u "Međunarodnom vojno-patriotskom kampu mladih" u Rusiji, organizovanom od ultranacionalističke grupe E.N.O.T. Corp. Tokom boravka, mladi su prošli obuke koje su uključivale rukovanje noževima, automatskim oružjem i bombama, kao i orijentaciju u prirodi i prvu pomoć. Ove aktivnosti su izazvale zabrinutost zbog militarizacije mladih i širenja ekstremističkih ideologija.

U augustu 2018. godine, na Zlatiboru u Srbiji, održan je omladinsko-patriotski kamp koji su organizovali ruska paravojna grupa E.N.O.T. Corp i udruženja ratnih veterana iz Srbije. Kamp je uključivao obuke u vojnim veštinama, rukovanju oružjem i taktičkim manevrima, a učesnici su bili djeca i tinejdžeri. Slični kampovi su organizovani i u Republici Srpskoj, gdje su prisutne proruske paramilitarne grupe poput "Noćnih vukova", koje su bliske Kremlju i učestvuju u širenju ruskog uticaja u regionu.

U oktobru 2024. godine, moldavske vlasti su objavile da su više od stotinu mladih Moldavaca prošli obuke za izazivanje nereda u Rusiji, Srbiji i Bosni i Hercegovini. Prema navodima moldavske policije, obuke su uključivale taktike destabilizacije, korištenje oružja, izradu eksploziva i rukovanje dronovima. Obuke su navodno organizovane od strane instruktora povezanih s ruskim privatnim vojnim grupama, uključujući Wagner i Ferma. Obavještajno- sigurnosna agencija BiH (OSA) je potvrdila da su državljani Rusije i Moldavije u više navrata ulazili i izlazili iz BiH u prethodna tri mjeseca. Prema nezvaničnim informacijama, obuke su se odvijale na teritoriji entiteta Republika Srpska, u blizini Banje Luke. Ambasada SAD-a u BiH izrazila je zabrinutost zbog ovih izvještaja, naglašavajući potrebu za detaljnom istragom i odgovornošću nadležnih vlasti. Moldavska policija je objavila snimke skrivenih kamera na kojima se vide mladi ljudi kako treniraju proteste i uzvikuju slogane poput "naš jezik je ruski" i "mi ne želimo u Europu". U videima su prikazane i obuke za izradu eksploziva i korištenje dronova.

4.dio: Jačanje ultranacionalističkih snaga u regiji kao dio ruske strategije hibridnog ratovanja

U Srbiji deluje značajan broj ultranacionalističkih i ekstremno desničarskih grupa koje promovišu ideologije zasnovane na etničkom nacionalizmu, klerikalizmu, antiimigrantskim stavovima i proruskoj orijentaciji. Neke od ovih organizacija su registrovane kao političke partije, dok druge funkcionišu kao neformalne grupe, navijačke frakcije ili udruženja građana. Njihovo djelovanje obuhvata organizovanje protesta, širenje propagande, nasilne akcije i povezivanje sa sličnim grupama u regionu i Rusiji.

1. Ravnogorski četnički pokret (RČP) je ultranacionalistička organizacija koja se poziva na naslijeđe četničkog pokreta iz Drugog svjetskog rata, predvođenog generalom Dražom Mihailovićem. U savremenom kontekstu, RČP je aktivan u Srbiji i regionu, organizujući skupove i manifestacije koje često izazivaju kontroverze i osude zbog veličanja ratnih zločinaca i širenja etničke mržnje. U posljednjim decenijama, RČP je obnovio svoje aktivnosti, posebno kroz organizovanje godišnjih okupljanja na Ravnoj Gori, mjestu koje simbolizuje početak četničkog pokreta. Jedan od najkontroverznijih događaja je godišnje okupljanje u Višegradu, gdje se članovi RČP okupljaju kako bi odali počast Draži Mihailoviću. Ova okupljanja su često praćena pjesmama i simbolima koji veličaju četnički pokret, što izaziva strah i nelagodnost među lokalnim bošnjačkim stanovništvom, s obzirom na zločine počinjene tokom rata. Aktivnosti RČP su izazvale osude kako domaće, tako i  međunarodne javnosti, ali u Srbiji RČP nije zvanično zabranjen.

2. Srbska akcija - Aktivna od 2010. godine, Srbska akcija je ultranacionalistički i klerofašistički pokret koji promoviše pravoslavni monarhizam i bijelu supremaciju. Organizacija je povezana sa Ruskim imperijalnim pokretom (RIM) i poznata je po organizovanju vojno-patriotskih kampova i širenju ekstremističke propagande.

3. Pokret Levijatan - Iako se predstavlja kao organizacija za zaštitu životinja, Pokret Levijatan je poznat po svojim neofašističkim stavovima, antimigrantskim akcijama i nasilnim ispadima. Lider pokreta, Pavle Bihali, više puta je bio hapšen zbog prijetnji i nasilja. Organizacija je kritikovana zbog širenja mržnje prema manjinama i LGBT zajednici.

4. Srpska stranka Zavetnici - Osnovana 2012. godine, ova politička partija promoviše ultranacionalizam, socijalni konzervativizam i prorusku orijentaciju. Poznata je po organizovanju protesta protiv priznanja Kosova, NATO-a i LGBT prava. Liderka stranke, Milica Đurđević Stamenkovski, često istupa protiv zapadnih vrijednosti.

5. Obraz - Osnovan 1993. godine, Obraz je klerofašistička organizacija koja promoviše pravoslavni fundamentalizam i srpski iridentizam. Zabranjena je od Ustavnog suda Srbije 2012. godine zbog širenja mržnje i netolerancije, ali je nastavila da djeluje pod drugim imenima.

6. SNP 1389 - Pokret osnovan 2004. godine, poznat po svojim ultranacionalističkim i neofašističkim stavovima. Organizacija je učestvovala u nasilnim protestima, napadima na LGBT događaje i širenju propagande protiv manjina. Lider pokreta, Miša Vacić, kasnije je osnovao političku partiju Srpska desnica.

7. Srpska desnica - Politička partija koju je osnovao Miša Vacić nakon napuštanja SNP 1389. Stranka promoviše ultranacionalističke stavove, podržava prorusku politiku i poznata je po antimigrantskim i anti-LGBT akcijama. Vacić je više puta bio u centru kontroverzi zbog svojih ekstremističkih izjava i djelovanja.

8. Klub 451 - Neformalna grupa koja funkcioniše kao pab i mjesto okupljanja ultradesničarskih aktivista u Beogradu. Poznata je po organizovanju događaja i okupljanja sa ekstremno desničarskim sadržajem.

9. Krv i čast (Blood & Honour) - Neonacistička organizacija osnovana 1995. godine u Srbiji, povezana sa istoimenim međunarodnim pokretom. Organizacija je poznata po organizovanju koncerata i okupljanja sa neonacističkim sadržajem, kao i po širenju antisemitističke i rasističke propagande.

10. Dveri - Politička partija koja je evoluirala iz studentskog pokreta u desničarsku političku organizaciju. Promoviše tradicionalne porodične vrijednosti, pravoslavlje i nacionalni konzervativizam. Poznata je po protivljenju LGBT pravima i evropskim integracijama.

11. Pokret obnove Kraljevine Srbije (POKS) - Monarhistička i nacionalno-konzervativna politička partija osnovana 2017. godine. Zalaže se za obnovu monarhije u Srbiji i promoviše tradicionalne vrijednosti. Stranka je poznata po svom euroskepticizmu i antimigrantskim stavovima.

12. Noćni vukovi -  Motociklistički klub sa sjedištem u Rusiji, poznat po bliskim vezama sa ruskim vlastima i promovisanja proruskih stavova. U Srbiji su poznati po organizovanju moto-vožnji i događaja sa nacionalističkim i pravoslavnim sadržajem.

13. Srbska čast - Paravojna organizacija koja promoviše srpski nacionalizam i pravoslavlje. Poznata je po organizovanju vojnih obuka i učestvovanju u događajima sa nacionalističkim karakterom.

14. Narodna patrola - Organizacija poznata po antimigrantskim akcijama i patroliranju ulicama u cilju "zaštite" građana. Vođa organizacije, Damnjan Knežević, poznat je po svojim proruskim stavovima i povezivanju sa ruskim ekstremističkim grupama.

15. Zentropa Srbija - Neonacistička grupa koja promoviše ideje nacističke Njemačke i poznata je po organizovanju događaja u čast Milana Nedića. Grupa je poznata po širenju antisemitističke i rasističke propagande.

16. Pokret 64 županije (HVIM) - Mađarska ultranacionalistička organizacija koja djeluje i u Vojvodini, zalažući se za reviziju granica i stvaranje "Velike Mađarske". Organizacija je poznata po svojim separatističkim težnjama i protivljenju srpskim vlastima.

17. Pokret za Srbiju - Politička organizacija koja promoviše srpski nacionalizam i tradicionalne vriednosti. Poznata je po protivljenju evropskim integracijama i zalaganju za bliske odnose sa Rusijom.

18. Srpski front - Organizacija koja promoviše srpski nacionalizam i pravoslavlje. Poznata je po organizovanju protesta i događaja sa nacionalističkim sadržajem.

19. Pokret za obnovu Kraljevine Srbije (POKS) - Monarhistička i nacionalno-konzervativna politička partija osnovana 2017. godine. Zalaže se za obnovu monarhije u Srbiji i promoviše tradicionalne vrijednosti. Stranka je poznata po svom euroskepticizmu i antimigrantskim stavovima.

20. Pokret za Srbiju - Politička organizacija koja promoviše srpski nacionalizam i tradicionalne vrednosti.

Ruski carski pokret

​U posljednjoj deceniji, Ruski carski pokret (RIM), ultradesničarska i bijelosupremacistička organizacija sa sjedištem u Sankt Peterburgu, proširio je svoj uticaj van granica Rusije, uspostavljajući veze sa srodnim grupama širom Evrope, uključujući Srbiju. Ova transnacionalna mreža ekstremne desnice izaziva zabrinutost zbog potencijalne destabilizacije i širenja ekstremističkih ideologija u regionu.​ Osnovan 2002. godine, RIM promoviše obnovu Ruske imperije i pravoslavnog monarhizma, kombinujući klerikalni fašizam sa bijelom supremacijom. Njegovo vojno krilo, Imperijalna legija, pruža paramilitarne obuke ekstremistima iz različitih zemalja, uključujući Njemačku, Švedsku i SAD. Zbog svojih aktivnosti, RIM je 2020. godine označen kao teroristička organizacija od američkog State Departmenta, što je prvi put da je jedna bijela supremacistička grupa dobila takvu oznaku. ​

U Srbiji, RIM je uspostavio saradnju sa organizacijama poput Srpske akcije, koja promoviše srpski i pravoslavni nacionalizam sa klerikalno-fašističkom orijentacijom. Prema izjveštaju Centra za terorizam, ekstremizam i kontraekstremizam (CTEC), Srpska akcija ima za cilj obnovu pravoslavne vjere i monarhije u Srbiji, uspostavljanje društva bez imigranata i zapadnog uticaja, te je povezana sa ekstremističkim organizacijama poput RIM-a i grčke Zlatne zore. ​Sastanak između Denisa Garijeva, lidera Ruskog carskog pokreta (RIM), i Aleksandra Užarevića, istaknutog srpskog ultradesničarskog aktiviste, održan 2022. godine u Sankt Petersburgu, predstavlja značajnu tačku u jačanju veza između ruskih i srpskih ekstremno desničarskih krugova. Ova saradnja ukazuje na sve intenzivnije transnacionalne aktivnosti koje imaju za cilj širenje ekstremističkih ideologija i destabilizaciju regiona Balkana.​

Denis Garijev je lider Ruskog carskog pokreta, organizacije koja promoviše obnovu Ruske imperije i pravoslavnog monarhizma, kombinujući klerikalni fašizam sa bijelom supremacijom.

Aleksandar Užarević je poznat po svom angažmanu u srpskim ultradesničarskim krugovima, posebno kroz organizaciju Srpska akcija, koja promoviše srpski i pravoslavni nacionalizam sa klerikalno-fašističkom orijentacijom. Prema izvještaju Centra za terorizam, ekstremizam i kontraekstremizam (CTEC), Srpska akcija ima za cilj obnovu pravoslavne vjere i monarhije u Srbiji, uspostavljanje društva bez imigranata i zapadnog uticaja, te je povezana sa ekstremističkim organizacijama poput RIM-a i grčke Zlatne zore.

Ultra nacionalistička desničarska organizacija Narodna patrola je poznata po antimigrantskim akcijama, organizovanju protesta podrške Rusiji i protivljenju zapadnim vrijednostima. Ističu svoju ljubav prema Rusiji, nazivajući je "jedinom zaštitnicom Srbije". Organizacija je također učestvovala u protestima na Jarinju, graničnom prelazu između Srbije i Kosova, gdje su pozvali na otpor i nastavak borbe za Kosovo uz osudu politike dogovora.​

Damnjan Knežević, vođa ove organizacije posljednjih godina intenzivno razvija saradnju sa ruskim ekstremističkim grupama, posebno sa paravojnom formacijom Vagner. Ova povezanost se manifestuje kroz zajedničke aktivnosti, ideološku bliskost i koordinaciju propagandnih poruka, što izaziva zabrinutost zbog potencijalne destabilizacije regiona.​ U novembru 2022. godine, Damnjan Knežević je posjetio novoosnovani vojno-tehnološki centar grupe Vagner u Sankt Peterburgu. Tokom posjete, Knežević je istakao da će ovaj, kao i prethodni odlasci u Rusiju, donijeti njegovoj organizaciji "nešto novo u smislu novih kontakata". Na snimcima objavljenim na Telegram kanalima desničarskih grupa, vidi se kako Knežević stoji ispred zastave sa porukom "Donbas je Rusija, Kosovo je Srbija", zajedno sa Aleksandrom Lisovim iz "Rusko-srpskog centra Orlovi".​

Četnička udruženja u BiH

Veze između političkih i društvenih aktera iz Srbije i ruskih organizacija, kao i angažman pojedinaca sa kontroverznim političkim prošlostima ukazuje na jasne namjere da se preko ruskih i evropskih ultradesničara Srbija približi ovim grupacijama kako bi u slučaju njihove dominacije u političkom prostoru EU dobili podršku za svoje ciljeve u BiH i na Kosovu.

Aleksandar Lisov, lider ruske organizacije „Rusko-srpski centar Orlovi“, poznat je po svojim aktivnostima usmjerenim na jačanje veza između Rusije i Srbije. U jesen 2019. godine, Lisov se sastao sa Milošem Banđurom, tadašnjim narodnim poslanikom iz redova Srpske napredne stranke (SNS), Banđur je tom prilikom istakao da je Lisov poznat kao humanitarac koji je organizovao pomoć srpskim porodicama na Kosovu i Metohiji, te da ne smatra da je Lisov ekstremni desničar, već čovjek koji voli ruski i srpski narod. Lisov je također bio inicijator postavljanja spomenika Aleksandru Nevskom u dvorištu crkve Svetog Aleksandra Nevskog u Beogradu, projektu koji je realizovan uz prisustvo visokih predstavnika Beograda i Sankt Peterburga. Banđur je prisustvovao ovom događaju i izrazio nadu da će se slični projekti nastaviti u budućnosti.​

Lisov se također sastajao sa još jednim ultranacionalistom, Arnoom Gujonom, on je francuski državljanin te vrši funkciju direktora Kancelarije za javnu i kulturnu diplomatiju, a ranije je bio direktor Uprave za saradnju sa dijasporom i Srbima u regionu u Vladi Srbije. Gujon je bio član francuskog ekstremno desničarskog pokreta „Blok identitaraca“ (Bloc Identitaire), ovaj pokret je poznat po svojim antimigrantskim stavovima i zalaganju za očuvanje evropskog identiteta.

Pored toga, političke partije kao što su Srpska stranka Zavetnici i Pokret Levijatan izražavaju proruske stavove i protivljenje zapadnim vrijednostima. Zavetnici, na primjer, podržavaju suverenističke stavove prema Kosovu, zalažu se za ujedinjenje Srbije i Republike Srpske, te su protivnici sankcija Rusiji u vezi sa invazijom na Ukrajinu.

U Bosni i Hercegovini trenutno djeluje najmanje 16 četničkih udruženja koja su formalno registrovana kao nevladine organizacije. Ova udruženja funkcionišu legalno zahvaljujući sudskim rješenjima izdanim u entitetu Republika Srpska, gdje su uspjela provesti proces registracije u skladu sa važećim zakonskim okvirom.

Iako se formalno predstavljaju kao nevladine organizacije s ciljevima koji uključuju njegovanje tradicije i kulture, većina ovih udruženja otvoreno promovira ideologiju Ravnogorskog četničkog pokreta, uključujući negiranje ratnih zločina, veličanje osuđenih ratnih zločinaca te retoriku koja potiče etničku netrpeljivost. Njihovo djelovanje je naročito izraženo tokom godišnjih okupljanja na lokacijama poput Višegrada i Draževine, gdje se javno veličaju figure poput presuđenog zločinca Draže Mihailovića.

Zabrinjavajuće je što uprkos otvorenom izražavanju historijskog revizionizma i potencijalnog podsticanja na mržnju, ove organizacije uživaju institucionalni legitimitet, što dodatno komplikuje napore u borbi protiv radikalizacije i govora mržnje u postkonfliktnom društvu kakvo je Bosna i Hercegovina.

Ekstremističke organizacije

Osim četničkih udruženja u BiH postoje i druge ekstremističke i ultradesničarske organizacije koje predstavljaju ozbiljnu prijetnju demokratskoj stabilnosti i društvenoj koheziji Bosne i Hercegovine. Njihovo djelovanje je utemeljeno na nacionalističkoj, šovinističkoj i često vjerski obojenoj ideologiji, koja promoviše netrpeljivost, historijski revizionizam i nasilje prema manjinama i političkim neistomišljenicima.

Posebno zabrinjava činjenica da su mnoge od tih grupa uspostavile formalne ili neformalne veze sa ruskim ultranacionalističkim organizacijama, političkim akterima ili čak paravojnim strukturama bliskim Kremlju. Ove veze često uključuju obuku, finansijsku podršku, logističku saradnju i zajedničku propagandu usmjerenu protiv zapadnih vrijednosti, NATO-a i Evropske unije. Takvo povezivanje s Rusijom ne samo da destabilizuje unutrašnje odnose u BiH, već i uvodi elemente stranog malignog uticaja koji direktno podriva suverenitet i evropski put zemlje. Ove organizacije nisu samo prijetnja sigurnosti, već i demokratskim institucijama, miru i multietničkom karakteru Bosne i Hercegovine.

Poznato je od ranije da je režim u RS, prije svih Dodik i Stevandić, ostvario blisku saradnju sa ekstremističkim i ultradesničarskim grupama iz RS, Srbije i Rusije, te da su te organizacije učestvovale na nelegalnom obilježavanju 9.januara, te su čak bili i gosti Skupštine RS.

Podrška režima u RS ovim organizacijama i njihova eventualna upotreba nije isključena od bjegunaca posebno uvažavajući strategiju korištenja sestrinskih ili sličnih organizacija u Srbiji za potrebe režima Aleksandra Vučića. Pripadnici ovakvih ekstremističkih organizacija danima se nalaze ispred Skupštine Srbije u šatorskom naselju nazvanom “Ćacilend”. Ovo je popis nekih od ekstremističkih organizacija sa nasilnim potencijalom koje su aktivne u RS i koje predstavljaju sigurnosnu prijetnju za BiH, naročito u okolnostima napada na ustavni poredak BiH.

Zemlje članice Evropske unije i NATO saveza u više navrata su iskazale zabrinutost zbog sve aktivnijeg djelovanja ekstremističkih i ultranacionalističkih grupa u Bosni i Hercegovini, naročito onih koje imaju veze sa ruskim sigurnosnim i ideološkim strukturama. U zvaničnim izvještajima NATO-a, Evropske komisije, kao i izvještajima Evropskog parlamenta i Vijeća EU, istaknuto je da strane sile – prvenstveno Ruska Federacija – koriste ovakve grupacije za destabilizaciju političkih i sigurnosnih prilika na Zapadnom Balkanu.

NATO u svojim sigurnosnim procjenama upozorava na porast hibridnih prijetnji u regionu, među kojima značajno mjesto zauzimaju ekstremističke organizacije koje djeluju pod krinkom kulturnih, vjerskih ili patriotskih udruženja. Posebno se ukazuje na rizik od regrutovanja mladih, širenja dezinformacija i pokušaja podrivanja povjerenja u demokratske institucije.

Ekstremisti u Evropi

Evropska unija je u godišnjim izvještajima o napretku BiH naglašavala potrebu za boljom kontrolom nad djelovanjem radikalnih organizacija i hitnim donošenjem strategije za borbu protiv ekstremizma i stranog malignog uticaja. Posebno se podvlači zabrinutost zbog neregistrovanih paravojnih aktivnosti, govora mržnje, te političke pasivnosti domaćih institucija prema ovim pojavama.

Kao primjer odlučne reakcije na desničarski ekstremizam unutar EU, navodi se slučaj Njemačke, gdje je domaća obavještajna služba (BfV) stavila stranku AfD (Alternative für Deutschland) pod nadzor zbog sumnji u ekstremističke aktivnosti i prijetnje po demokratski poredak. Posebna pažnja posvećena je frakciji “Der Flügel” unutar AfD-a, koju su njemačke vlasti 2020. godine zvanično označile kao desničarski ekstremistički pokret.

Slične mjere preduzete su i u Francuskoj, gdje su raspuštene određene ekstremno desne grupe poput “Génération Identitaire” zbog prijetnji društvenoj stabilnosti i poticanja rasne mržnje.

U Austriji i Belgiji, desničarske grupacije i pojedinci podvrgnuti su sudskim procesima i zabranama zbog propagande koja veliča fašizam i poziva na nasilje.

Ovi primjeri ukazuju na jasan trend unutar EU ka nultoj toleranciji prema organizacijama koje ugrožavaju temelje liberalne demokratije, bez obzira na to da li djeluju otvoreno ili pod plaštom patriotizma. U tom kontekstu, pasivan odnos domaćih vlasti u BiH prema sličnim pojavama – naročito kada one imaju međunarodne veze – percipira se kao sigurnosna slabost koja zahtijeva hitno institucionalno adresiranje.

Hibridna operacija

Rusija više ne vodi rat samo tenkovima – već i kulturom, religijom, prividnim investicijama i masovnim doseljavanjem. Njeni agenti danas ne nose uniforme, već kostime "digitalnih preduzetnika", "kulturnih radnika" i "humanitaraca". Srbija i Republika Srpska postaju plodno tlo za širenje tih uticaja, dok Crna Gora, BiH i Kosovo ostaju pod stalnim pritiskom destabilizacije.

Ovakva tiha, hibridna operacija nosi direktnu prijetnju sigurnosti i suverenitetu regiona i posebno Bosne i Hercegovine. Ignorisanje prisustva i aktivnosti ruskih agentura, kao i izostanak ozbiljne reakcije vlasti – naročito u Beogradu i Banjaluci – daje Rusiji prednost u ovom novom hladnom ratu koji se odvija daleko od fronta, ali vrlo blizu institucija i naroda Balkana.