Evropa se ponovo rađa ili umire na Balkanu
Solidarnost i bratstvo Katalonaca sa narodima bivše Jugoslavije i Jugoistočne Evrope, tokom i nakon ratova devedesetih, bila je originalna i jedinstvena pojava, koju moramo jačati, sada više nego ikada, da bismo ih pratili na njihov put ka pridruživanju Evropskoj uniji.
Stotine očiju prate sa uzbuđenjem, divljenjem i tjeskobom svaki uspon ljudskog lanca „Minyons de Terrassa“ do krune dvorca nasred Trga Barcelone, u Mojmilu, nekadašnjem Olimpijskom selu nezaboravnih olimpijskih igara Sarajevo '84. Iza čvrste ljudske kule pojavljuje se Gaudijev zmaj sa porukom "Barselona, Sarajevo je s tobom", oslikan duž cijele bočne fasade. Ovim grafitom, projektovanim dan nakon strašnog džihadističkog napada na Les Rambles, Barcelona, 17. avgusta 2017. godine, stanovnici Mojmila su željeli da vrate katalonskoj prestonici tri decenije solidarnosti koju je naše društvo pokazalo tokom i nakon opsade, rata u Bosni i Hercegovini i raspadu Jugoslavije, piše Eric Hauck za revistaidees.cat.
Sve do 1980-ih i 1990-ih, u mašti Katalonaca, Balkan je izgledao kao daleka, prijateljska, ali nepoznata zemlja, igralište velikih sila do masakra u Sarajevu (1914); raskršće kulturnih i religijskih uticaja; tačka susreta Istoka i Zapada i laboratorija posthladnog rata, sa režimima koji su antagonistički poput diktature pukovnika u Grčkoj ili trećeg pravca maršala Tita u Jugoslaviji, sposobnih da koketiraju sa saveznicima, sovjetskim i nesvrstanim, kao što je on uradio sa holivudskim zvijezdama kalibra Liz Taylor, Richard Burton ili Sophia Loren na rajskom jadranskom ostrvu Brijuni. Ali Tito, u Kataloniji, također personalizuje sećanje na 1.700 jugoslovenskih dobrovoljaca koji su se prijavili u međunarodne brigade da se bore zajedno sa trupama druge republike u Španjolskom građanskom ratu (1936-39). Integrisani u bataljon Đuro Đaković, imali su istaknutu ulogu u odbrani Madrida i aragonskog fronta, posebno u bici na Ebru.
Zvjerstva koja su u 14. vijeku počinili plaćenici Katalonske čete Istoka, pod naredbom Rogera de Flora i u službi cara Andronika II, kako bi protjerali Osmanlije iz helenskih zemalja, daleko su. Namjerni paradoks: ono što se u našim legendama opisuje kao herojska djela Almogavera koji su uzvikivali "Probudi se, gvožđe!", u zemljama poput Albanije do danas je preraslo kao najgora od monstruoznosti, a „Katallani“ su neka vrsta užasnog pljačkaša koji kažnjava djecu koja se loše ponašaju. U stvari, iz istog razloga, pljačke Almogavera, mi Katalonci smo skoro sedam vijekova bili ljudi nepoželjni grčkim manastirima!
Katalonija, vraćena Grčkoj
Simbolično nezadovoljstvo tim događajima pojavilo se tek 2005. godine, kada je savjetnik Quim Nadal—potaknut odlučnim postupcima kantautora iz Emporda de l'Escala, Josepa Teroa i generalnog sekretara Predsjedništva posljednje vlade Jordija Pujola, pjesnik Carlos Duarte—uspio je otvoriti manastir Vatopeni 1, na Svetoj Gori, restauracija kule koja čuva drevno vizantijsko blago. Rad, koji je „Generalitat“ koštao 240.000 eura, i gest su imali dubok uticaj u Grčkoj i omogućili da se vrati imidž Katalonije u regionu.
Ali možda je upravo sport pomogao da se izgradi osjećaj bratstva i zajedništva između Katalonaca i Balkanaca, bilo da su oni u našim timovima ili da li smo im se divili ili mrzili kao rivalima. Jugoslovenski sport, posebno fudbal, košarka, rukomet i vaterpolo, dali su nezaboravna imena našoj sportskoj epici poslednjih decenija, kao što su Mijatović, Kodro, Prosinečki, Pantić; Delibasić, Petrović, Pešić; Vujović ili Rudić, kao i drugi Balkanci poput bugarskog Stoičkova, rumunskog Hagija ili Grka Papanikolaua i Calatesa, da navedemo samo neke od najznačajnih.
Međutim, tek na Olimpijskim igrama u Sarajevu, 70 godina nakon atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda od Austrije, srce Balkana, Jugoslavije i Bosne i Hercegovine definitivno je otvoreno svijetu, isto kao osam godina kasnije to bi se desilo sa Barcelonom. I danas se dva olimpijska događaja, zima 1984.godine i ljeto 1992.godine, i dalje se pamte kao najbolji u historiji, ili kao one koje su promijenili katastrofalni ciklus rušilačkih i bojkotovanih Igara.
Kada su istočnonjemačka Katarina Witt i britanski Torvill i Deanov "Bolero" oduševili olimpizmom u Sarajevu — prvim sovjetsko-američkim hladnoratovskim igrama nakon bojkota Moskve i Los Angelesa — niko nije mogao zamisliti kako će se svijet promijeniti do datuma Olimpijade 1992. Smrt ujedinitelja južnih Slavena, Tita (1980); zajedno s naizgled sretnim padom Berlinskog zida (1989.), koji je donio kraj Hladnog rata, nestanak Varšavskog pakta, pad komunističkih režima i ponovno ujedinjenje Njemačke; i raspad Sovjetskog Saveza (1991.), bili su preveliki fokus da bi Brisel mogao da procjeni uticaj sudara hegemonističkih planova ultranacionalizma u Srbiji i Hrvatskoj usred rađanja 22 nove države u Evropi Sa krhkim kolegijalnim predsjedništvom bez vodstva, zagušljivom ekonomskom krizom i ogromnom narodnom vojskom (JNA) – trećom po veličini u Evropi – i prenapregnutom, kojoj prijeti raspad i gubitak njenih privilegija, za Jugoslaviju je bilo nemoguće odoljeti podjeli izazvani govorima mržnje koji imaju za cilj podsticanje etničke konfrontacije koja do tada nije postojala.
Olimpijsko prijateljstvo
Najavljeno otcjepljenje Slovenije i Hrvatske, 1991. godine, i dolazak prvih slika rata na evropsko tlo od 1945. godine, samo dva sata leta od Barcelone, aktivirali su solidarnost katalonskog građanskog društva, koji je podstakao slanje pomoći izbegličkim kampovima. U međuvremenu, bombardovanje Dubrovnika, bisera Jadrana — razglednica u očima mnogih Katalonaca — i otkrivanje novog ratnog zločina, etničkog čišćenja, nakon razaranja Vukovara i deportacija u Slavoniju i Krajinu, dali su novu dimenziju sukoba, koji je u Bosni i Hercegovini završio opsadom Sarajeva (1992-96) i pada „pretpostavljenih“ sigurnih zona pod zaštitom UN-a (1993-95): Goražde, Srebrenica, Žepa, Tuzla i Bihać.
Kako su se u medijima pojačavale slike masakra civila, koncentracionih logora, sistemskih silovanja žena i djevojaka, masovnog raseljavanja stanovništva i kulturocida, rat je postajao sve nepodnošljiviji u očima Katalonaca, naviknutih da mobiliziraju svoje moćno asocijativno tkivo u vanrednim situacijama. Institucije su se također pokrenule. Gradsko vijeće Barcelone je od samog početka predvodilo napore lokalnih zajednica uz pomoć Građanskog odbora za pomoć u Sarajevu, kojim je koordinirala vijećnica Eulàlia Vintró.
Dva trenutka na početku opsade bosanske prijestolnice dovela su do intenziviranja ove solidarnosti do neviđenog nivoa i, prije svega, da mnogi Katalonci taj rat osjete kao svoj: 17. maja 1992., šest sedmica od početka opsade, smrt katalonskog fotoreportera Jordija Pujola Puentea, dok je radio za katalonski list Avui i prestižnu američku agenciju Associated Press, „tresla“ je naslovne strane novina. Bio je prvi strani reporter koji je poginuo pod bombama srpskih radikala. Poput njega, ubijeno je 155 novinara, jer su htjeli reći istinu o ratu u kojem 90% žrtava nisu bili vojnici. Drugi događaj, historijski, bilo je herojsko učešće prvog olimpijskog tima Bosne i Hercegovine na Igrama u Barceloni (25. jul – 9. avgust 1992.godine). S posebnim emocijama prisjećamo se priče o preživljavanju atletičarke Mirsade Burić koja je nakon višemjesečnih treninga među ruševinama, bombama i snajperima Sarajeva uspjela izbjeći opsadu kako bi bila u Barceloni. Ili slučaj plivačice Anje Margetić, koja je, nakon takmičenja na bazenima Picornell, sada, tri decenije kasnije, naša sagovornica u sarajevskoj Vijećnici i gradskoj upravi.
Ali, bez sumnje, vrhunac emocija od kojih se naježiš, dogodio se u noći susreta olimpijskih gradova prije otvaranja Igara na stadionu Montjuïc. Gradonačelnik Muhammed Kreševljaković uzeo je riječ da svojim kolegama priopći da je mogao nakratko razgovarati sa Sarajevom i da bombe i dalje padaju na njegov grad. U tom trenutku, gradonačelnici Barcelone, Pariza i Amsterdama, Pasqual Maragall, Jacques Chirac i Ed van Tijn, ustali su da predlože koaliciju olimpijskih gradova sazvanih za pomoć i obnovu Sarajeva što je prije moguće. Sljedećeg dana, na otvaranju Igara XXV olimpijade, Maragall je proglasio potrebu za olimpijskim primirjem u bivšoj Jugoslaviji, dogovorenim s Ujedinjenim nacijama.
Neviđena solidarnost
Sarajevo je definitivno bilo u fokusu katalonskog društva. Dok se ubrzao dolazak i integracija oko 3.000 bosanskih izbjeglica, institucije su se ujedinile iza kampanje "Evropa x Bosna" (kasnije "Katalonija x Bosna", uz veće učešće Generalitata), koju je promovirao europarlamentarac i bivši visoki predstavnik UNHCR u BiH, Jose Maria Mendiluce. Sa ove platforme koordinirani su humanitarni napori desetina opština i nevladinih organizacija širom zemlje; činovi protesta i demonstracija, sa skupovima koji su se održavali svakog ponedjeljka u osam navečer; i medijske gerilske akcije da se evropska diplomatija primora da silom reaguje na varvarstvo koje je počinjeno na Balkanu.
Lavina solidarnosti bila je toliko ogromna da je gradonačelnik Maragall iz svog „šešira“ izvukao jedinstvenu formulu – koja se ne ponavlja ni u jednom gradu na svijetu – da proglasi opkoljeno Sarajevo jedanaestim okrugom katalonske prijestolnice. To je značilo da se kampanji da institucionalna struktura sa resursima i procedurama specifičnim za distrikt, ubrzanje procedura i omogućavanje stalne koordinacije. Distrikt 11 je imao predstavnike, ispred gradske uprave Barcelone politički lider, vijećnica Teresa Sandoval i menadžer Manel Vila, koji se već stavio na čelo prvog konvoja sa humanitarnom pomoći u Sarajevo sa viškom hrane koju je donirao Organizacioni komitet Olimpijskih i Paraolimpijskih igara, u dogovoru sa njenim izvršnim direktorom, Josep Miquel Abad.
Drugi stub ovog gigantskog mosta prijateljstva i saradnje podignut je u samom Sarajevu, nakon što su prekid vatre i Dejtonski mirovni sporazum (1995-96) omogućili dolazak delegacija uz minimalnu sigurnost. Barcelona je odabrala lokaciju na prvoj liniji fronta, ispred strateškog mosta Skenderija, u neposrednoj blizini Predsjedništva i tadašnjeg Gradskog vijeća (kasnije Vlade Kantona), za otvaranje, pod okriljem CPLRE Vijeća Evrope, Ambasada lokalne demokratije (ADL) Barcelona – Sarajevo. Gradonačelnik Maragall povjerio je dvojici novinara da pokrenu projekat, a prvi direktor je bio Carles Bosch, a zatim reporter katalonske televizije (TV3). Ove kancelarije u podnožju ulice, sa svojim Evroklubom za mlade, na čelu sa Airyjem Maragallom, brzo su postale oaza svjetla i boja, gdje su mladi ljudi mogli da obavljaju aktivnosti, pristupaju internetu i međunarodnim publikacijama, bez brige nekoliko sati o fizičkom, ljudskom i kulturnom uništenju izvana.
Distrikt 11 i ADL su imali zadatak da rukovode rekonstrukcijom glavnih olimpijskih objekata u centru grada uništenih tokom opsade, u suštini Olimpijskog sela Mojmilo (preko hiljadu stanova, grupisanih u 10 zgrada, u punoj liniji zapadnog fronta i opkoljenih minskim poljima) i sportsku dvoranu Zetra, dom završne ceremonije 84. Igara, koja je bombardovana i sagorena u plamenu istog dana kada smo stigli da evakuiramo tijelo Jordija Pujola Puentea. Rekonstrukciju, koju finansira Međunarodni olimpijski komitet, po nalogu predsjednika Joan Antoni Samaranch (voljenog u Sarajevu kao i sam maršal Tito), Humanitarnog ureda Evropske zajednice (ECHO) i Gradskog vijeća Barcelone, kao i vlada Španija i Norveška, te grad Amsterdam, zahtijevali su ulaganje od skoro 35 miliona eura.
Počasni građani Grada Sarajeva
Ne čudi stoga što se na listi od četrdeset počasnih građana koje je Općinsko vijeće Sarajeva imenovalo od 2000. godine nalaze četiri Katalonca: imena Pasquala Maragalla, Manela Vile, emeritusnog predsjednika Tenis kluba Real Barcelona, Joan Maria Tintoré i Jordi Pujol Puente (posthumno) su tu, kao branitelji i propagatori multikulturalnog duha, mirnog otpora i otpornosti Sarajeva. Oni dijele čast sa velikim ličnostima koje su dale život i vidljivost bosanskohercegovačkoj prijestolnici tokom 1.450 dana opsade, kao što su pjevači Bono - nemoguće je zaboraviti koncert U2 na stadionu Koševo 23. septembra 1997., sa 10.000 mirovnjaka na tribinama, zajedno sa hiljadama glasova koji pjevaju stihove Miss Sarajeva—, Brucea Dickinsona (Iron Maiden) i Luciana Pavarottija; glumica i ambasadorica UNHCR-a Angelina Jolie, predsjednici Jacques Chirac (Francuska) i Stipe Mesić (Jugoslavija i Hrvatska) ili jugoslovenski heroj Zimskih olimpijskih igara 1984., slovenački skijaš Jure Franko.
Uvijek smo govorili – i to i danas naglašavamo – da nas je Sarajevo naučilo mnogo više nego što smo mogli doprinijeti u humanitarnoj pomoći, saradnji i investicijama. Njihova odlučnost i kreativnost, sa jedinstvenom duhovitošću i smislom za humor da prežive najtragičnije trenutke i, iznad svega, kako su iskoristili najmoćnije oružje za odbranu duha (duha i duše ovog Jerusalema Evrope, alternativne kulturne prijestolnice 70-ih i 80-ih) pred kulturocidom, sa sve više i više kulture. Nikada prije grad nije objavio toliko knjiga, organizirao više akustičnih koncerata u podrumima ili pozorišnih svečanosti uz svijeće nego tokom opsade.
Međunarodni katalonski institut za mir (ICIP) je sa svoje strane u dva navrata želio da prizna doprinos bosanskog naroda miru – velikim slovima, shvaćenim kao odsustvo rata, društvenih sukoba, vanrednih situacija u okolini, nejednakosti i zločini protiv čovječnosti – sve udaljeniji. Još uvijek ne učimo iz toga ili, kako je ovogodišnji dobitnik ICIP nagrade, istraživač Vicenç Fisas rekao, nismo u mogućnosti spriječiti sukobe zbog obične lijenosti. Zato su nagrade za 2013. Jovanu Divjaku, komandantu odbrane Sarajeva, koji je nakon rata ponudio budućnost hiljadama djece bez roditelja, toliko vrijedne; a od 2023. godine udruženjima koja se bore za sjećanje i priznanje 50.000 žrtava sistematskih ratnih silovanja i zaboravljene djece rođene u tim zločinima: Meliha Merđić, Amela Međuseljac, Ajna Jusić i Alen Muhić. Njihova priča ugledala je svjetlo dana i kod nas zahvaljujući projektu Kultura i konflikt "Još ima nekoga u šumi", u video, foto i dokumentarnom pozorišnom formatu, sa više od pedeset predstava u Kataloniji i Španiji, pored Ljubljane (Slovenija), Zagreba (Hrvatska) i samog Sarajeva.
Na kamenom monolitu koji obilježava završetak radova na sanaciji olimpijskog sela Mojmilo, 30. marta 1999. godine, Pasqual Maragall želio je ovjekovječiti misao koja ga je proganjala od tog propalog olimpijskog primirja 1992. godine: "Evropa se ponovo rađa u Sarajevu". Na vratima novog milenijuma, činilo se da smo trebali naučiti iz ovog iskustva i shvatiti vapaj "nikad više" kojim smo se mi Evropljani prizivali da izbjegnemo novi holokaust ili još genocida. Ništa ne može biti bolje od istine. Dvadeset pet godina kasnije, Balkan prolazi kroz opasnu podjelu, zbog koje bi mogao da bude na strani Evropske unije ili da se desi novi oružani sukob. Oni su usred dva nepredvidiva rata, Ukrajine i Bliskog istoka, u kontekstu neviđene krize na više nivoa (socijalne, energetske, klimatske, ekološke, prehrambene, vrijednosne i sigurnosne) krize, koja izaziva val migracija prema Evropi, kriza nikada ranije viđena i koja je ostavila skoro 30.000 mrtvih utopljenih u Mediteranu. Prava majka smrti „Mare Mortum“.
Test za regeneraciju Evrope
Upravo se ovdje, u ovom regionu, ispituje sposobnost Evropske unije da se preispita i djeluje, konačno, kao jedan blok. Prije nego što ruski predsjednik Vladimir Putin povuče još nekoliko okidača u Pridnjestrovlju, republici srpskoj ili na Kosovu, Brisel će morati požuriti s provedbom unutrašnjih reformi koje će mu omogućiti da u Uniju uključi devet država koje traže njeno utočište: Ukrajinu, Gruziju, Moldaviju i zemlje Zapadnog Balkana, WB6: Bosnu i Hercegovinu, Srbiju, Crnu Goru, Sjevernu Makedoniju, Albaniju i Kosovo.
Otkako je mladi Odjel za vanjske poslove Generalitata Katalonije, na čelu s vijećnikom Raülom Romevom, formirao delegaciju u jugoistočnoj Evropi (sa sjedištem u Zagrebu) u septembru 2016. godine, Vlada se očitovala za brzu integraciju Zapadnog Balkana u EU, uz doprinos iz naših skromnih mogućnosti, u vidu lobiranja pred evropskim institucijama, u okviru strategije mediteranske makroregije ili olakšavanja komercijalne, kulturne i razmjene znanja. Nažalost, učestalost ovih aktivnosti između Katalonije i Balkana je manja nego što bismo željeli zbog loše vazdušne, željezničke i pomorske povezanosti glavnih gradova poput Tirane, Podgorice, Sarajeva i Zagreba sa Barcelonom.
Vrijeme je da uzmemo stari most koji smo gradili devedesetih godina kako bi generacija naše djece završila posao. Položaj je jedinstven i od velike ljudske vrijednosti. Nećemo imati više šanse. Ne možemo ih ponovo iznevjeriti. Naša zajednička budućnost je u pitanju, u obnovljenoj, pravednoj, prosperitetnoj i mirnoj Evropi.
Biografija autora:
Eric Hauck (Njemačka, 1968.) je novinar i stručnjak za javnu diplomatiju. Bio je diplomatski i ratni dopisnik u istočnoj Evropi i na Bliskom istoku od 1989.godine do 2003. godine, pokrivajući pad Berlinskog zida, Rumunsku revoluciju, raspad Jugoslavije, opsadu Sarajeva i dva Zalivska rata. Iz Gradskog vijeća Barcelone (Distrikt 11) učestvovao je u obnovi olimpijskih objekata u Sarajevu nakon opsade. Kao projekt menadžer Međunarodnog olimpijskog komiteta učestvovao je i u konstituisanju prvog jedinstvenog olimpijskog tima BiH. Delegat je Vlade Generalitata u osam zemalja Jugoistočne Evrope od 2017.godine.
Opisi fotografija:
1. „Minions of Terrassa“ podižu dvorac na Trgu Barcelona de Mojmilo, nekadašnjem olimpijskom selu Sarajevo'84 koje je obnovila Barcelona 1999. godine. (Autor: Eric Hauck)
2. Eric Hauck (fotografija profila). (Autor: Anto Magzan)
