Da li rastuća hajka protiv ulja iz sjemenki ima opravdanje

O uljima od sjemena biljaka poput uljane repice i suncokreta, u posljednje vrijeme, sve je više kontroverznih tvrdnji koje se odnose na njihove potencijalne štetne efekte po zdravlje.

Bez obzira na to – da li kuvate ili pržite na ulju, ili ih koristite za salate, ulja koja se prave od sjemena, u širokoj su primjeni na globalnom nivou. U posljednje vrijeme, postala su centar žestokih debata na društvenim mrežama. Neki tvrde da su “toksična”, “otrovna” i, na kraju krajeva, štetna za naše zdravlje. Kritičari su neka ulja od sjemena nazvali “omraženih osam” – misleći na osam popularnih ulja od sjemena, ulja od repice, kukuruza, ulja od sjemena pamuka, ulja od sjemena grožđa, soje, rižinih mekinja, suncokreta i šafrana – i krive ih za izazivanje srčanih bolesti i dijabetesa tipa 2, piše BBC, prenosi RTS.

Stoga su opravdana sve češće pitanja zabrinutih o tome – da li su ulja od jsemena zaista neprijatelj ljudskom zdravlju ili je odbojnost prema njima neopravdana.

Veliki dio nedavnih kritika ulja od sjemenki fokusira se na njihov visok sadržaj omega-6 masnih kiselina.

Omega-6 masne kiseline su esencijalne masne kiseline, što znači da su nam potrebne, ali ih ne možemo sami proizvesti. Posljednjih godina neki naučnici tvrde te kiseline mogu izazvati hroničnu upalu (što može povećati rizik od razvoja bolesti, uključujući srčana oboljenja i rak).

Ali, s druge strane, kontrolisana ispitivanja su otkrila da omega-6 masne kiseline ne povećavaju proces upala, kaže Darijuš Mozafarijan, profesor i direktor Instituta “Hrana i medicina” na Univerzitetu Tafts u Masačusetsu u SAD.

“Nova istraživanja pokazuju da omega-6 masne kiseline dovode do jedinstvenih prirodnih molekula, poput lipoksina, koji imaju snažno antiinflamatorno dejstvo u tijelu“, kaže Mozafarijan.

Nedavna istraživanja su proučavala ishranu i zdravlje preko 200.000 ljudi u SAD tokom oko 30 godina. Istraživači su otkrili da su ljudi koji su konzumirali više biljnih ulja (uključujući ulja od sjemenki) imali mali rizik od toga da umru od kardiovaskularnih bolesti ili raka. S druge strane, oni sa prijavljenim većim unosom putera imali su veću vjerovatnoću da preminu u istom periodu.

Ulja i kardiovaskularne bolesti

Brojne studije koje istražuju efekte omega-6 na naše zdravlje fokusiraju se na linolnu kiselinu, omega-6 masnu kiselinu koja se nalazi u velikim količinama u ulju sjemena, za koju je utvrđeno da smanjuje “loš” LDL holesterol u našoj krvi.

U studiji iz 2019. godine, Marklund se umjesto toga fokusirao na nivoe masnih kiselina u krvi učesnika iz oko 30 opservacionih studija – neke su pratile ljude i do 30 godina – i posmatrao koliko je njih razvilo kardiovaskularne bolesti i umrlo od njih. Otkrio je da oni sa najvišim nivoima linolne kiseline u krvi imaju najmanji rizik od razvoja kardiovaskularnih bolesti.

Još jedna uobičajena optužba koja se upućuje na račun ulja od sjemenki biljaka je da je konzumiranje previše omega 6 kiselina, u poređenju sa omega 3 štetno.

“Postoji izvjesna zabuna u vezi sa omega 6 i zdravljem srca. To djelimično proizlazi iz uloge omega 6 u procesu zgrušavanja krvi, što ljudi pogrešno povezuju samo sa moždanim i srčanim udarima. Omega 3 ima tendenciju da više razređuje krv. Ako imate ranu na ruci, željeli biste da se zgruša. Potrebna vam je ravnoteža”, kaže Kristofer Gardner, direktor studija ishrane u Stanfordskom istraživačkom centru za prevenciju u SAD.

U međuvremenu, naučnici su u analizi 30 studija iz 2019. godine zaključili da ljudi sa većim količinama linolne kiseline u krvi imaju sedam odsto manje rizika da razviju srčana oboljenja.

“Linolna kiselina može poboljšati nivoe holesterola i smanjiti rizik od kardiovaskularnih bolesti, i takođe poboljšati metabolizam glukoze, što smanjuje rizik od dijabetesa tipa 2”, ističe Marklund.

Ulja iz semenki i odnos 3:6

U “zapadnom” svijetu, omega-6 masne kiseline čine oko 15 odsto ukupnog unosa energije. Prosječan odnos omega-3 i omega-6 može biti i u razmjeri od čak 50:1. Međutim, prema jednoj studiji, odnos od 4:1 je odnos koji omogućava da se smanji rizik od kardiovaskularnih bolesti.

Pregled i meta-analiza Svjetske zdravstvene organizacije iz 2022. godine pokazali su da je veći odnos omega 6 prema omega 3, povezan sa većim rizikom od kognitivnog pada i ulceroznog kolitisa, hronične inflamatorne bolesti crijeva.

S druge strane, veći odnos omega 3 i omega 6 takođe je bio povezan sa 26 posto smanjenim rizikom od depresije. Generalno, naučnici uključeni u studiju SZO zaključili su da visok unos omega 6 masnih kiselina iz ulja sjemena vjerovatno neće povećati rizik od smrti i bolesti – ali kažu da je potrebno više kvalitetnih istraživanja.

Ali dok neki naučnici tvrde da ne bi trebalo da unosite previše omega 6 u poređenju sa omega 3, Marklund kaže da je bolje povećati unos omega 3 nego konzumirati manje omega 6, jer su obe povezane sa zdravstvenim prednostima.

Kako se ulja iz sjemenki zapravo obrađuju

Za razliku od drugih ulja, ulja sjemena se ekstrahuju iz sjemena biljaka. Postoji izvjesna zabrinutost da se ulja sjemena ekstrahuju heksanom – hemikalijom napravljenom od sirove nafte – ali do sada postoji malo dokaza koji ukazuju na to da ovaj proces može izazvati probleme.

Istraživači su nedavno otkrili da omega-6 može da podstakne rast određene vrste raka dojke.

Iako neki dokazi ukazuju na to da bi heksan mogao biti povezan sa nekoliko zdravstvenih stanja, nakon ekstrakcije, ulje se zatim deodoriše i izbjeljuje kako bi se uklonili aditivi.

“Naučnici će reći da je ekstrakt heksana normalan u preradi hrane, a deodorisanje i izbjeljivanje uklanjaju potencijalno štetna jedinjenja“, kaže Gardner.

Hladno cijeđena ulja od sjemena u potpunosti izbjegavaju ovaj proces, jer podrazumijevaju cijeđenje sjemena radi ekstrakcije ulja – a to rezultira skupljim proizvodom.

Da li ulja od sjemena mogu da podstaknu rast tumora

Uprkos obilju istraživanja koja pokazuju potencijalne koristi koje omega-6 može imati za naše zdravlje, istraživači su nedavno otkrili da ova masna kiselina može da podstakne rast određene vrste raka dojke. Nalazi mogu imati implikacije i na uticaj konzumiranja omega-6 i na druge bolesti.

Ćelije raka koriste hranljive materije kao gorivo za rast i razmnožavanje, ali do sada su istraživanja koja se bave tačnom ulogom omega 6 masnih kiselina ograničena.

Ipak, studija objavljena u martu ove godine pronašla je mehanizam kojim linolna kiselina, omega-6 masna kiselina, pomaže ćelijama raka da rastu i množe se kod pacijenata sa trostruko negativnim rakom dojke (TNBC). Ovo je najagresivniji podtip bolesti, tip koji ne reaguje dobro na ciljane terapije.

“Prethodne studije sugerišu da nema veze sa omega-6 masnim kiselinama, ili da postoji malo povećanje rizika. Ali te studije nisu uzele u obzir da postoje višestruki podtipovi raka dojke i da se svi razlikuju u pogledu preživljavanja i prognoze pacijenta, i kako bi mogli da reaguju na ciljanu terapiju. Čini se da TNBC najviše reaguje na omega-6 linolnu kiselinu”, objašnjava Nikolaos Kunduros, postdoktorski saradnik u istraživačkom centru Vil Kornel Medisin u Njujorku.

Zajedno sa timom istraživača, Kunduros je u laboratorijskim uslovima otkrio da, kada se hrane omega-6, TNBC ćelije aktiviraju proteinski kompleks povezan sa rastom i progresijom tumora. Još jedan protein, koji se nalazi u većim količinama u tumorima TNBC u poređenju sa drugim podtipovima raka dojke, poznat je po tome što prenosi masne kiseline i lipide po cijelom tijelu, i unutar ćelija – tačno tamo gdje treba da budu.

Kunduros objašnjava da ti proteini, zajedno sa omega-6, mogu biti relevantni i kod drugih hroničnih bolesti, kao što su gojaznost i dijabetes tipa 2.

“Ovo istraživanje bi potencijalno moglo da nas informiše o mogućnostima liječenja za pacijente sa TNBC, ali ne mora nužno imati šire implikacije za sve. Važno je zapamtiti da su omega-6 masti neophodne iz nekog razloga; ako ih potpuno isključite, mogli biste imati štetne efekte“, kaže Kunduros.

Kakve razlike nose drugačije vrste ulja

Neka ulja – kao što su ono od uljane repice i sojino ulje – proučavana su više od drugih, tako da imaju bolju bazu podataka.

“Svako od njih pruža uravnoteženu kombinaciju zdravih masti, uključujući mononezasićene masti, polinezasićene masti omega-6 i polinezasićene masti omega-3. Ulje od repice ima slične antiinflamatorne efekte i proizvodi bolja poboljšanja nivoa holesterola u krvi od maslinovog ulja, koje se dugo smatra najzdravijim od svih ulja“, kaže Mozafarijan.

Jedna meta-analiza od 27 ispitivanja otkrila je da je ulje iz uljane repice značajno smanjilo LDL holesterol u poređenju sa suncokretovim uljem i zasićenim mastima, dok je druga otkrila da dramatično smanjuje tjelesnu težinu, posebno kod osoba sa dijabetesom tipa 2.

“Ulje iz repice proizvodi odlične koristi za nivo holesterola u krvi, a takođe blago smanjuje tjelesnu težinu. Zdrave masti u ulju repice, posebno omega-6 polinezasićene masti, takođe poboljšavaju glukozu u krvi, insulinsku rezistenciju i proizvodnju insulina“, tvrdi Mozafarijan.

Takođe je utvrđeno i da sojino ulje poboljšava nivo holesterola u poređenju sa zasićenim mastima. Jedna studija je otkrila da ljudi koji su konzumirali više sojinog ulja imali su manji rizik od smrti od svih uzroka; šest procenata manji rizik za svakih pet grama koje su konzumirali dnevno.

“Sjeme su jedan od najhranjivijih darova prirode; to je kao paket korisnih zdravih masti. Činjenica da je nešto tako dobro proučeno u nauci o ishrani izazvalo takvu negativnu reakciju bila je izvor zabune za neke naučnike. Ali ovaj nesporazum može proizaći iz pogrešne kombinacije djelimičnih istina“, kaže Mozafarijan.

Na primjer, neki ljudi mogu povezati ulja od sjemena sa ultraprerađenom hranom (UPH), koja često sadrži ulja od sjemena, posebno ulja repice, kukuruza, soje i suncokreta. Posljednjih godina velika pažnja je posvećena zdravstvenim rizicima konzumiranja previše UPH, uključujući povećan rizik od razvoja dijabetesa tipa dva i srčanih bolesti.

“Ali te opasnosti nastaju od previše skroba, šećera i soli, gubitka prirodne netaknute strukture hrane i desetina, ili čak stotina, vještačkih aditiva“, dodaje Mozafarijan.

Validnost istraživanja

Postoje brojne opservacione studije koje se bave uticajem omega-6 kiselina na zdravlje našeg srca – gdje naučnici posmatraju podatke o ishrani i zdravlju i pronalaze veze između ta dva faktora.

“Neke opservacione studije se oslanjaju na sopstvene izvještaje ljudi o tome šta jedu. To može biti problematično jer se ljudi mogu pogrešno sjećati, ili čak biti nepošteni, u vezi sa svojim prehrambenim navikama”, kaže profesor i nutriciolog Mati Marklund na Džons Hopkins Blumberg školi javnog zdravlja u SAD.

Drugi način za merenje unosa omega-6 je merenje prosječne količine u pojedinačnim komponentama i sastojcima u ishrani posmatrane osobe. Međutim, dodaje Marklund, i to može biti veoma težak i neprecizan način dolaženja do informacija.

Neki ljudi su takođe napravili korelaciju sa povećanom konzumacijom ulja od sjemena posljednjih godina, i porastom gojaznosti i dijabetesa.

“Ako želite da povučete paralele sa ljudima koji unose više ulja od sjemena i nezdravim ishodima, to je zato što jedemo hranu koja obično sadrži puno šećera i natrijuma“, sugeriše Gardner i dodaje da postoji mnogo načina za konzumiranje ulja od sjemena kod kuće koji ne uključuju UPF-ove, kao što je salata ili prženo jelo.

Na kraju krajeva, dok neki naučnici pozivaju na rigoroznija ispitivanja koja istražuju efekte konzumiranja ulja od sjemenki na naše zdravlje, drugi, uključujući Marklunda, tvrde da već postoji mnoštvo kvalitetnih ispitivanja koja pokazuju koristi na nivo holesterola u krvi, glukoze u krvi i insulina kod opšte populacije.