Roman “Ulaz u prazninu”: Izađi iz opne, bit će ti ljepše
Travančić ne napušta dosadašnju tematsku oblast, niti interesovanje za razne životne izazove i okolnosti
Već duže vrijeme, prateći književni rad Melide Travančić, nije teško zaključiti da svojim književnim izazovima dodaje novu snagu u vidu raznovrsnosti žanrovskih preokupacija. Poslije tri knjige poezije, knjiga priča i književnih kritika, studije, te više od devedeset naučnih i stručnih radova, sada se oglasila poetsko-proznim romanom “Ulaz u prazninu” (Lijepa riječ: Tuzla, 2021), pisanim u dijaloškoj formi. Bez obzira na to što je riječ o romanu, ne napušta dosadašnju tematsku oblast, niti interesovanje za razne životne izazove i okolnosti čiji je i sama sudionik, preispitujući iskušenje sopstva u vremenu bez strogih mjerila i odrednica.
Mnogo pitanja
Roman je sastavljen od devedeset devet dijaloških cjelina. Postavlja se pitanje zašto baš devedeset i devet dijaloga čini unutrašnjost filozofsko opoetizovanog govora, osvrćući se na maksimu da “Život nam vraća samo ono što mi drugima dajemo” (Ivo Andrić). Zato i nije zaokružen broj, što se moglo očekivati, jer broj (99) je otvoren za još mnoga pitanja koja će doći kao uzročno-posljedična veza misaono-filozofskih preokupacija romana. Sam roman dotiče mnoge tematske oblasti, ali se ne upušta u njihovu arhitekturu, nego tek toliko ih “načinje” da kod čitaoca podstiče svijest o ljubavi, umjetnosti, književnosti, životu, strahu, idejama, doživljajima...
Već na početku romana, dok još nisu otkriveni inicijali dvoga, koji vode dijalog, autorka nagovještava “ulazak” u sopstveno JA, radi oslobađanja unutrašnjeg Ega i pročišćenja bića od nagomilanih i suvišnih ožiljaka u tijelu. Dijalog je zgusnut, nerasplinut, kompoziciono utemeljen sa specifičnim oživotvorenim izazovima. Dakle, u iščekivanju smo rezultata dijaloške forme postavljenih koliko čitalačkoj populaciji, toliko (vlastitom) egu, jer istraživanje je započeto kao odgovor vremena u kome živimo. Rekla bih čak njegovoj brzini življenja i posebnosti novoga doba; izvan mogućih stvaralačkih kapaciteta, kojima se uvijek može vraćati i popunjavati “zaostalu” prazninu. “Umjetnost je pitanje života i smrti”, kaže Travančićeva u četvrtom dijalogu. Pitanje umjetnosti će se provlačiti od početka do kraja dijaloških formi u knjizi sa osvrtom na njegove refleksije unutar razgovora dvoga, jer “umjetnost ne bira vrijeme” (dijalozi: 4, 70, 71).
Emocije su izvan dijaloške geometrije, izvan situacije... Zato joj pruža ruku umjetnost koja u svakom trenutku mora biti odgovorna svom zadatku, kako bi se na najbolji mogući način iskazalo stvaralačko umijeće unutar književnosti i savladala samoća, koja je česti pratilac praznine. Sticajem okolnosti dijalog se upotpunjava vezom: umjetnost - samoća - sreća, koja će ovaplotiti ljubav - svijest - iskustvo. Sreća nikad nije nezavisna, bezuslovna, neograničena, potpuna ni savršena... Uvijek je vezana dobrim razlozima za opstanak u željnoj mjeri. Ona opstaje i u praznini ukoliko se istražuje njen strukturalni karakter, jer on je tada izvan cjelovitosti, ali nije izvan “posebnosti”, koja izaziva promjene u prostoru (praznini). Sreća je odgovor unutrašnje ljepote. Ona se dešava doživljajem. Nije materija koja se može opipati. Sreća je u nasluti, sa vidnim poljem u svakoj umjetnosti, jer je u uskoj vezi sa umjetnošću. Zato može promijeniti čovjeka u umjetnosti, da ga umnoži u sebi, sopstvenoj sreći, da osjeti svoju volumenoznost. E, to je onda popunjavanje praznine o kojoj je u romanu riječ. Otuda dolaze i refleksije; kao odraz iz dubine proživljenog. Da bi unutrašnja borba u umjetnosti, biću umjetnosti, imala svoj puni kapacitet, autorka uključuje “svjesnost sebe u svijetu i svijeta u sebi” ne isključujući i mogućnost zablude, jer je i ona trenutak slabosti i nepriznavanja (dijalog 7, 23, 34, 44, 81).
Kako bismo o(p)stali u krugu realnosti, ako sreći ne bismo priključili njen antipod; nesreću?!, Travančićeva zapaža da u “nesreći nastaje najbolja i najveća umjetnost” (dijalog 23). To je pravi primjer borbe za opstanak, oslobađanje unutrašnjih mjesta u čovjeku od raznih oblika pritisaka izvana koji mu ne pripadaju. Koliko god da je nesreće u čovjeku, uvijek postoji to očekivano “zrnce sreće”, koje može da bljesne, makar i nakratko, bilo ona “duhovna, fizička ili spiritualna, putena”, nije ni važno (dijalog 81). Važno je osjetiti je i prepoznati u datom trenutku. Sreća dolazi iz raznih pobuda i situacija koje joj prethode, a najčešće iz “refleksija stvarnosti” i poimanja svijeta. Najbolja ilustracija je alhemija, sinteza ili transformacija vremena koja ima cilj duhovnog preobražaja: “Jednog dana umrijet ću od sreće” (dijalog 8), ostvarujući se magijom u svemoćno biće. Naravno, umiranje je iskazano asocijativno, bez obzira na to da li se mislilo na “hemijske” reakcije vezom muškarca i žene ili nekog drugog životnog eliksira. Punopravno mjesto uz sreću nedvojbeno mogu imati i neki drugi subjekti koji određuju unutrašnji tok sreće, kao naprimjer: sloboda (dijalog 9). Sloboda ne trpi granice, kako u “sebi”, tako i izvan sebe.
Poetski roman Ulaz u prazninu karakterišu dijaloške priče, najčešće nastale iz unutrašnjih nemira (dvoga) i sposobnosti spisateljice da ih izbaci na površinu ogledala, u svjetlost, kako bi se postigle suština i opravdanost dijaloga; ponekad se slični dijalozi nalaze na različitim mjestima u knjizi, pa se značenje “mnogostruči”, jer ga određuju različiti faktori: ljudi, nemiri, odnosi, pogledi, prizori... (dijalog 14). Suština i jeste u ogledalu. Uostalom, kao i poezija što ima svoj “poetski identitet”, tako i unutrašnje ogledalo može da redukuje slike izvana, da se ogleda u oku drugog i tako osnažuje vezu unutrašnjeg sa spoljnim svijetom. Spoznaju svijeta, ulaskom u ljudsku misao, nije lako postići, jer pritom, mnogi više u tom svijetu neće postojati, jer njihovi karakteri će se međusobno sami klasifikovati i odvojiti sjeme od kukolja.
Zanimljivo je da se u dvadeset osmom dijalogu glavni likovi u romanu predstavljaju jedno drugom.
- Ja se zovem M.
- Ja sam N.
Dva lika, M. (pjesnikinja) i muški lik N. (profesor književnosti), posredstvom dijaloga i prepiski uspostaviće vidike u svijet i život putem tragova umjetnosti, moguće ljubavi i drugačije perspektive. Samo u tri rečenice, kroz dijalog (31), uz naglašenu asocijaciju, Travančićeva uspijeva da ogoli zagonetku koja se zove: Ljubav.
- Tvoja ljubav je kao jezero u januaru.
- Duboka?
- Mirna i zaleđena.
Ali u dijalogu 35 otkriva nam da je sva ljubav zasnovana na dijaloškoj premisi: “- Mi se ne poznajemo dok oko nas kruže ljudi. - Mi sa ljudima nemamo ništa. - Imamo sa sobom”. Komunikacija i avanture razgovorom se nastavljaju kroz filozofske asocijacije i prikrivene emocije posredstvom poezije: “Potvrđuje se da poezija spašava, rješava i savršeno komunicira” (dijalog 42). Ipak, “život je strast i poezija” (dijalog 76), jer poezija je “srž”, u njoj se sam “razotkrivaš” (dijalog 76, 83).
Dok poeziju iz sebe N. prenosi u “stvarni svijet”, uočavajući da je poezija “rezervoar ljubavi”, dotle M. pjesnikinja razmišlja da je književnost jedino moguće izbavljenje i spas. Toliko duboko prožima da nas u jednom momentu uvodi u svijet apsurda. Fokus drame je u fikciji i odstranjenosti “metafizičkih korijena”, kao i u jednom dijelu romana (dijalog 47), gdje Travančićeva obrtanjem stvarnosti i nerazumijevanja priče otvara prostore “nerazumijevanja i otuđenja”. Mala je granica između stvarnog i imaginarnog, iluzija i zabluda, vlastite i opšte egzistencije.
Dostojanstvena kategorija
U romanu je jedna od tematskih osnova uz književnost i umjetnost uopšte (književnost je umjetnost) i ljubav, kao uzvišena i “dostojanstvena kategorija”. Ovdje se radi o specifičnoj ljubavi, nekoj drugoj vrsti ljubavi, o “procesu” koji postoji “izvan” dvoje. Ljubav “postoji još samo u literaturi”, bez osjećanja i emocije. “Osjećanja neće nestati. Ne može nestati nešto čega nema” (dijalog 87). Otuda i nema dramatizacije dijaloga, više je prisutna ravna linija jer postoje razni oblici i sfere ljubavi, pa ona naviknuta u klasičnom smislu je manje suspregnuta, tako da u prvi plan dolazi ljubav prema sebi (dijalog 94). Travančićeva pritom ne misli na narcisoidnu ljubav, nego na upoznavanje verbalnim i dijaloškim, a ne fizičkim kontaktom, na iskrenost i otključavanje svake sumnje, da se čovjek može sjediniti sa samim sobom. Da bi se “sjedinio”, potrebno je vjerovati, baš kao u snove i time učiniti svijet “boljim mjestom za život”.
Prazninu koja polako naseljava kako rubne dijelove svijesti, tako i njegovo centralno mjesto, trebalo bi popunjavati upravo ljubavlju, jer planetarna globalizacija zaposjela je sve sfere života. Snagom unutrašnje ljubavi pruža se zgodna mogućnost da ličnim posredstvom (putem sebe) zapravo održavate druge. Ovdje se spisateljica upravo okušava tematskim dijalozima, o kojima bi trebalo tek pisati, kako bismo se jedni drugima približili, upravo kroz različite oblike dijaloških formi. Treba upoznati “drugost” u samom sebi. Nikako se protiv nje, “drugosti” u sebi, ne boriti, nego naučiti prihvatiti je onakvu kakva jeste. Zaputiti se “ozbiljnom” stranom života da bi se sve navedeno postiglo, dijalog 65 počinje:
- Izađi iz opne, bit će ti ljepše.
- Kakve opne?
- Oslobodi se straha.
Da bi doživio olakšanje, treba ponekada “ogoljeti” sve ono što nam “remeti dane u kojima je trebalo da uživamo, a nismo”, poručuje sociolog Z. Bauman, tvrdeći da je “strah najstrašniji kada je difuzan, rasut, nejasan, nevezan, neusidren, u slobodnom pokretu, bez jasnog cilja i uzroka”, tako je isto vrijeme u Evropi 16. vijeka i mjesto pred rođenje naše moderne, sažeto samo u četiri čuvene riječi: “Boj se uvijek i svuda”.
Pristup temama koje su se otkrivale kroz opoetizovane dijaloge je samorefleksivnost i unutrašnja težnja Melide Travančić da putem književnosti i umjetnosti, putem riječi, preispituje život i spaja vijekove, osluškujući unutrašnji broj kao mogući odjek budućeg vremena.
