Izložba “Pravo na ljepotu snova”: O onima koji su sanjali o boljem svijetu

U okviru programa obilježavanja 60. godišnjice Partizanskog spomen-groblja u Mostaru, arhitektonskog remek-djela Bogdana Bogdanovića, proteklih dvadesetak dana u Centru za kulturu Mostar bila je postavljena izložba “Pravo na ljepotu snova” autorica Mare Janakove Grujić i Minje Pješčić. Ovom izložbom nastojalo se doprinijeti procesu revitalizacije ovog bisera spomeničke arhitekture i njegovom vraćanju u javni prostor kao nezaobilaznog mjesta kulture sjećanja i antifašističke borbe.

Izložba je, kako nam je kazala autorica Mare Janakova Grujić, nastala kao realizacija ideje koju je dobila tokom svoje prošlogodišnje izložbe “Večito” u Mostaru, koja je predstavljala retrospektivu cjelokupnog Bogdanovićevog stvaralaštva.

Ideja koja je nadvladala zločin

- Bivajući u ovom gradu, shvatila sam probleme koji postoje u vezi sa ovim spomenikom i da se njegov jubilej mora dostojno obeležiti na način da bude prijemčiva prevashodno mladima. Otud krajnje savremeno koncipirane postavke sa QR kodovima i otud katalog izložbe koji je zapravo bojanka za decu i odrasle. Sudbonosan kvalitativni pomak desio se kada sam se, kroz poziv za intervju, povezala sa Minjom i sajtom partizansko.info i tada je izložba srušila sva vremenska i prostorna ograničenja, a tronedeljna postavka u Mostaru postala samo isečak njene egzistencije.

Postavka u Centru za kulturu Mostar/

Postavka prikazuje detaljno inicijativu i istorijat ovog najvećeg mostarskog, ali i Bogdanovićevog spomenika, kao i njegov život tokom 1960-ih, 1970-ih i 1980-ih, onako kako ga je vernim očima i perom pratio mostarski nedeljni list Sloboda. U skladu sa likovnim identitetom izložbe, oživljene su sve spomen-ploče (danas, dakle, devastirane) i na svakoj od njih 721 je ime i prezime palog borca, kao i QR kod koji vodi do njegove detaljne biografije i, ukoliko postoji, fotoarhive. Ova nekropola, na kojoj se nalaze kosti oko 300 mostarskih učesnika NOB-a, prema rečima svog autora, podignuta je koliko za mrtve, toliko i za žive. Spomenik, dodaje njegov autor, ne ovekovečuje strahote zločina, već ideju koja je nadvladala zločin. Izložba je zamišljena krajnje multimedijalno i interaktivno - duž cele postavke nalaze se “stanice” (muzičke, likovne i poetske) na kojima posetilac može da predahne slušajući muziku vezanu za Partizansko, audiozapis jednog od palih boraca, čitajući poeziju inspirisanu ovim spomenikom i njegovim borcima ili pak razgledajući savremene likovno stvaralaštvo nadahnuto ovom temom. Na izložbi se može premijerno pogledati i besplatno preuzeti e-monografija o identitetima mostarskih palih boraca. Deo postavke su i projekcije filmova (“Treći bataljon” i “Partizansko - pogled s neba”). Već sutradan po otvaranju izložbe održano je Prvo regionalno savetovanje konzervatora o delu Bogdana Bogdanovića o temi “Partizansko spomen-groblje u Mostaru”, a trenutno su aktuelne celodnevne radionice za decu, mlade i odrasle o značaju kulturnog nasleđa i kreativnog izražavanja, istakla je Janakova Grujić.

Prema riječima Minje Pješčić, za projekat partizansko.info je bila velika čast postati koautor izložbe i sarađivati sa Mare u svim pripremama za postavku.

- Na neki način ovo je ne samo krunisalo sav taj trud već je sajtu, kroz rad sa stručnjacima, dalo i poseban legitimitet. Dio izložbe se oslanja na naša saznanja o spomeniku i preko QR kodova vodi direktno na stranice sa podacima, objasnila je Pješčić.

Ona, osvrćući se na samu naslovnu sintagmu “pravo na ljepotu snova”, ističe da su to Bogdanovićeve riječi, izvučene iz jednog od dva pisma koje je napisao Mostaru.

- Radi se o pismu iz 1997. godine, kada on pomalo rezignirano kaže: “…a ja sam smatrao da mostarski pali antifašistički borci, takoreći još dečaci i devojčice, imaju makar simbolično, pravo na lepotu snova”. Ta misao je poslužila kao zvijezda vodilja i sajtu partizansko.info i samoj izložbi na 60. godišnjicu otvaranja spomenika, kao i bojanci. Ona je poziv da se ostvari bolji odnos prema počivalištu naših najboljih ljudi koji su sanjali o boljem svijetu i pali za njegovu ideju, naglašava Pješčić.

Izložba "Pravo na ljepotu snova"/

“Pravo na ljepotu snova” je, prema mišljenju Mare Janakove Grujić, i apel da svi ljudi svijeta imaju jednaka prava (na snove, a time i život), apel antifašizma.

- Snovi su ono za šta su se Mostarci i Mostarke u NOB-u borili i to je ono što je trebalo da vide sa terasa Bijelog brega na kojima su pokopani. Zato je autor ovog spomenika tako pažljivo sa opštinskim čelnicima birao lokaciju - sa nje je morao da se vidi grad kao na dlanu. Ono što se danas vidi sa ovih terasa odgovara stanju u kome se nalazi sam spomenik, dodaje Janakova Grujić.

Minja Pješčić podvlači da je bilo veoma važno vizuelno predstaviti spomen-ploče i imena koja su ih krasila i ponovo oživiti ta osjećanja čitanja imena, datuma rođenja i pogibije, ići od jednog do drugog “cvijeta”, te dodaje:

- Jedini novitet je QR kod koji vodi posjetioce na web stranicu svakog borca sa detaljima iz njegove (ili njene) biografije i u mnogim slučajevima do slika koje smo za ovo vrijeme sakupili. To je zapravo nešto o čemu maštam kad se Partizansko spomen-groblje obnovi - da se pored svake spomen-ploče udjene u zemlju mali QR kod, tek toliko da se može mobilnim telefonom obuhvatiti. Mislim da bi doprinijelo doživljaju spomenika i pomoglo da se uči o borcima i njihovom djelu na licu mjesta.

Oživljavanje spomen-ploča, mišljenja je Janakova Grujić, u stilizovanom obliku prilagođenom postavci, jeste jedna od suština ovog poduhvata.

- To oživljavanje nosi posebnu simboliku, jer hendikep današnjeg spomenika jeste što ih on više nema u obliku koji je dostojanstven i svojstven grobu, grobnom mestu, pa i kenotafu. Podsetimo da je jedna od glavnih civilizacijskih vrednosti nepovredivost grobalja i grobova, ističe ova autorica izložbe.

Bojanka posvećena Partizanskom spomen-groblju u Mostaru/

Krugovi i znak Sunca

Na pitanje o istoimenoj bojanci koja je nastala u okviru postavke, Minja Pješčić napominje da je u pitanju koncept “bojanke koja se čita”, koja je ostvarena kao štivo za sve uzraste, jer publikacija, pored crteža glavnih mjesta na spomen-groblju i predstave rozeta i drugih oblika, obiluje edukativnim sadržajem.

- Bilo nam je bitno da se dobar dio ispriča Bogdanovim riječima, te njegove naočale vode čitaoce kroz simboliku svega. Okosnicu čine dva intervjua koja je Bogdan dao mostarskoj Slobodi i beogradskoj Borbi baš tih dana kada je spomen-groblje otvoreno, oko 25. septembra 1965. U njima objašnjava svoju zamisao, od tehničkih detalja, kao to da je “za obilazak posetiocu potrebno dvadesetak minuta”, “da treba savladati dvadeset i nešto metara visinske razlike” i “prepešačiti uzbrdo tristo metara” do simbolike sadržaja na spomeniku - “osećanje surih i strmih planinskih vrhova”, uski prolazi koji podsećaju na “kanjon Neretve ili legendarne Sutjeske gde su borci herojski ginuli”, do značaja krugova i znakova Sunca, Mjeseca i zvijezda (rozeta) i drugog ornamenta. Da, bojanka poziva na bojenje, ali i na razmišljanje, učenje i doživljavanje spomenika u drugačijem svjetlu. Cilj je bio prije svega da čitaoci - budući posjetioci - otkriju ono što spomenik čini vrhunskim djelom arhitekture i ono što su doživljavale generacije posjetilaca kad se o njemu vodila pristojna briga. Moramo ga oteti narativu koji ga smješta isključivo u mučan položaj i vidi u tragičnom svjetlu. Jer to nije on, nije njegova suština. Da podsjetimo - Bogdan je u njemu prije svega vidio nešto “paradoksalno” - da je “spomenik koji u sebi nosi mrtve, vedar i razdragan” i da se čovjek “vraća se u grad s verom u vrednosti života” i sa “osećajem ohrabrenja”, zaključila je Pješčić.