Zakoni moraju štititi žrtve seksualnih iznuda

“Počele su stizati poruke na mobitel da bi mi bilo bolje da izađem s njim, da će mi biti lakše na poslu, da ću uspjeti dobiti bolju poziciju, da ne mora nitko znati. Ja sam ignorirala te poruke, tada sam se izvukla uz laži da imam dečka i te dane na poslu trpjela torturu, jer nisam pristala. Šutjela sam, jer da sam išta rekla, ja bih letjela sa posla, ili se, jednostavno, ništa ne bi dogodilo”, dio je jedne od ispovijesti objavljene na platformi #nisamtrazila.

A mnogo je onih, posebno djevojaka i žena, koje danas šute.

“Sextortion se odnosi na široku kategoriju seksualne eksploatacije u kojoj je zloupotreba moći ili prijetnja objavom fotografija ili videa seksualne prirode, sredstvo prinude” (De la Cerna, Madrilena, Sextortion, Cebu Daily News).

Kako je navedeno u istraživanju Transparency Internationala u Bosni i Hercegovini iz 2021. pod nazivom “Sextortion - prikrivena korupcija”, “ono što razlikuje sextortion od svih drugih oblika seksualnog nasilja jeste to što u sebi sadrži i komponentu korupcije i seksualnu komponentu”.

Zakonodavna podloga

U našem jeziku ne postoji ekvivalentan prevod pojma sextortion, ali pojam koji se najčešće koristi jeste seksualna iznuda.

Banjolučka advokatica Jovana Kisin Zagajac objašnjava da sextortion predstavlja više radnji seksualnog uznemiravanja kao što su seksualna ucjena i/ili iznuda, obljuba ili navođenje na obljubu, a sve iskorištavanjem pozicije moći sa koje počinilac nastupa, što u sebi sadrži i elemente koruptivnog djelovanja.

Sextortion se djelimično prepoznaje u više krivičnih djela od kojih je više normirano u RS-u za razliku od Krivičnog zakona FBiH.

- To su krivična djela polna ucjena, obljuba zloupotrebom položaja, polno uznemiravanje i zloupotreba fotografije i videozapisa polno eksplicitnog sadržaja. U FBiH to su krivična djela spolni odnošaj zloupotrebom položaja i prinuda na spolni odnošaj. Nijedno od navedenih krivičnih djela eksplicitno ne definiše pojam sextortiona, posebno imajući u vidu da djela koja se odnose na obljubu zloupotrebom položaja u svom biću sadrže radnju obljube kao obavezno nastupajuću posljedicu da bi se uopšte mogao neko okriviti za zloupotrebu položaja u smislu seksualne ucjene. Posebno je manjkavo zakonodavstvo FBiH gdje je manji broj propisanih kažnjivih radnji koje predstavljaju oblik seksualne ucjene, ističe Kisin Zagajac.

Dodaje da seksualno uznemiravanje drugih radnika/ca predstavlja razlog za otkaz prema Zakonu o radu RS-a, dok u Zakonu o radu FBiH to nije slučaj. Ipak, i jedan i drugi zakon o radu prepoznaju i definišu radnje seksualnog uznemiravanja i spolne diskriminacije.

- Iako samo definisanje ovog pojma bez kaznenih odredbi ne znači mnogo u postupcima kod poslodavca, važno je napomenuti da je zaštita sa propisanim prekršajnim kaznama za poslodavce propisana Zakonom o ravnopravnosti polova, ističe naša sagovornica i dodaje da naše zakonodavstvo razlikuje pojmove iznude, ucjene i uznemiravanja.

Jedino uznemiravanje ima seksualni prefiks kod normiranja krivičnih djela i to samo u RS-u.

Kisin Zagajac podvlači da je dovoljno jasna i precizna zakonodavna podloga uslov za uspješno krivično gonjenje.

Izvršna direktorica TIBiH Ivana Korajlić ističe da sextortion podrazumijeva poseban oblik korupcije gdje dolazi do neke vrste seksualne iznude zloupotrebom položaja ili prisiljavanjem na određeni seksualni čin u zamjenu za pružanje neke usluge, privilegije, na radnom mjestu.

- Kod nas, nažalost, sextortion nije na najadekvatniji način definisan ni kroz zakonski okvir. Imamo krivična djela koja se odnose na seksualno uznemiravanje, obljubu. Postoje u pojedinim krivičnim zakonima specifično seksualni odnos zloupotrebom položaja. Međutim, usko su definisana ta krivična djela i pitanje je da li prepoznaju sve nijanse seksualne iznude koje se pojavljuju u praksi. Jer veoma često tu je kombinacija zloupotrebe položaja i seksualnog uznemiravanja, gdje ne mora doći do spolnog odnosa, objašnjava Korajlićeva i dodaje da je broj predmeta koji su procesuirani kroz godine veoma mali.

Slična situacija je i sa brojem prijava. Međutim, taj broj sigurno ne odgovara stvarnom stanju, jer i dalje postoji stigma od prijavljivanja.

Iz Helsinškog parlamenta građana Banja Luka, koji realizuje kampanju “Seksualna iznuda je korupcija. Prekinimo ćutanje!”, kažu da je u mnoge zakone potrebno i moguće inkorporirati pojam seksualne iznude, poput zakona o ravnopravnosti polova, o zabrani diskriminacije, o radu i o radu u institucijama BiH, o visokom obrazovanju, te kroz antikorupcijske strategije i slično.

U okviru kampanje uradili su “Istraživanje o rasprostranjenosti seksualnog iznuđivanja (sextortion) u društvu” i “Analizu propisa u vezi sa seksualnom iznudom”, koji su dostupni na na njihovoj web stranici.

- Seksualno iznuđivanje je spoj seksualnog uznemiravanja i korupcije, koji kao takav još nije formalno-pravno prepoznat u zakonima u BiH. Zalažemo se tokom kampanje i zagovaramo i na sastancima integrisanje pojma seksualnog iznuđivanja u zakonske politike, rodne politike i antikoruptivne strategije, navode iz HPG-a Banja Luka.

Naglašavaju da su se sredinom januara 2024. obratili svim poslaničkim klubovima i grupama u Narodnoj skupštini RS-a sa prijedlogom i molbom za dopunu (integrisanje) pojma seksualne iznude u Nacrt zakona o zaštiti od nasilja u porodici i nasilja prema ženama Republike Srpske.

Državna poslanica, druga zamjenica predsjedavajućeg Komisije za ostvarivanje ravnopravnosti spolova Predstavničkog doma PSBiH i članica Zajedničke komisije za ljudska prava PSBiH Rejhana Dervišević kaže da je sve što je iznuda - nasilje. Sve što u primisli ima prisilu - nema opravdanje.

- Seksualna iznuda je oblik korupcije i predstavlja iznuđivanje seksualnih usluga od žrtve, što ne mora uključivati i fizičku prinudu. To smatram i seksualnim zlostavljanjem i iskorištavanjem, ističe Derviševićeva.

Siva statistika

Uvjerena je da i ovu pojavu karakteriše takozvana siva statistika, odnosno da je mnogo veći broj slučajeva u praksi u odnosu na vrlo mali broj prijavljenih.

- Svim oblicima nasilja mora se sistemski suprotstaviti razvojem različitih programa i mjera zaštite i prevencije, senzibiliziranjem i podizanjem svijesti. Potreban je jedan sveobuhvatni institucionalni rad koji uključuje obrazovni sistem, edukaciju, destigmatizaciju problema i podsticanje pojedinaca da zatraže pomoć ili da pruže podršku onima kojima pomoć treba, naglašava naša sagovornica.

Ističe da pojam sextortiona treba i mora biti uvršten u domaće zakonodavstvo.

Predsjedavajuća Predstavničkog doma Parlamenta FBiH u ostavci Mirjana Marinković-Lepić kaže da je u Krivičnom zakonu FBiH, u sklopu člana 205(1), koji se tiče spolnog odnošaja zloupotrebom položaja, već predviđen određeni vid sextortiona, odnosno seksualne iznude, a kojim je propisana kazna zatvora od tri mjeseca do tri godine za osobe koje zloupotrebom svog položaja navedu na spolni odnošaj drugu osobu koja se prema toj osobi nalazi u odnosu zavisnosti.

- Na radnom sastanku održanom 20. septembra 2023. zaključeno je da će se formirati ekspertne radne grupe čiji će zadatak biti analiza Krivičnog zakona FBiH, kao i Zakona o zaštiti od nasilja u porodici FBiH radi izrade Prednacrta zakona o izmjenama i dopunama navedenih zakona, objašnjava Marinković-Lepić i dodaje da je, nakon što se formiraju ekspertne grupe, moguće uputiti inicijativu da se u Prednacrt zakona o izmjenama i dopunama Krivičnog zakona FBiH uvrsti i pojam seksualne iznude, kao i popratne sankcije.

Kada je u pitanju Zakon o radu FBiH, smatra da se postojeći član 9, koji se tiče uznemiravanja i nasilja na radu, može dodatno proširiti na način da se u stav (3) koji definiše seksualno uznemiravanje, uvrsti i seksualna iznuda ili da se doda potpuno novi stav koji će zasebno definisati seksualnu iznudu.

- Podržala bih inicijativu za razmatranje ovog pojma, kao i potencijalno uvođenje pojma u Krivični zakon FBiH i Zakon o radu FBiH, naglašava Marinković-Lepić.

Federalna poslanica Alma Kratina smatra da su neophodne izmjene Krivičnog zakona FBiH.

- Vladu FBiH Parlament je još u septembru 2023. obavezao da nam dostavi Prijedlog izmjena i dopuna Krivičnog zakona u roku od 90 dana, a kroz koji bi se znatno pooštrila kaznena politika za nasilnike. No, to se do danas nije desilo, kaže Kratina.

Smatra da je u Krivični zakon neophodno uvesti i dosad neprepoznate oblike krivičnih djela kao što je seksualna iznuda.

Poslanik NSRS-a Đorđe Vučinić kaže da Krivični zakonik RS-a već uključuje seksualnu iznudu, s tim da je ne navodi pod pojmom sextortion, već da se taj pojam nalazi u članu 170(a) i to pod krivičnim djelom zloupotreba fotografije i videozapisa spolno eksplicitnog sadržaja. Kada je riječ o radnji traženja seksualnih usluga u zamjenu za zaposlenje ili pod prijetnjom otkaza i slično, Vučinić podvlači da je to također obuhvaćeno članom 168 Krivičnog zakonika, odnosno krivičnim djelom obljuba zloupotrebom položaja.

- Uz detaljnu analizu i statistiku počinilaca krivičnog djela, ali i eventualnih povratnika, moglo bi se pričati o temi propisanih kazni, da li eventualno u tom pravcu dodatno osnažiti naše krivično zakonodavstvo, naglašava Vučinić i dodaje da poslanici NSRS-a u ovom mandatu nisu raspravljali o konkretnoj temi, ali da bi se vrlo rado priključio diskusiji ili eventualnom amandmanskom obliku djelovanja ukoliko dođe do izmjena postojećeg člana 170(a) Krivičnog zakonika RS-a.

Ova aktivnost je realizovana u sklopu projekta “Građani/ke u borbi protiv tihe korupcije”, koji je dio šireg programa “Podrška građanima u borbi protiv korupcije”, implementiranog od CCI-ja, uz finansijsku podršku USAID-a. Sadržaj je isključiva odgovornost Helsinškog parlamenta građana Banjaluka i ne mora nužno odražavati stavove USAID-a ili Vlade Sjedinjenih Američkih Država.