Samarkand, grad koji zaustavlja dah

Uzbekistan je do prije desetak godina bio skoro potpuno “zaboravljena” zemlja. Spremao sam se za daleki put u centralnu Aziju za života tadašnjeg autoritarnog predsjednika Islama Karimova, ali uslovi za to daleko putovanje koje traje oko osam i po sati avionom bili su više nego teški. Tada sa ovom zemljom Bosna i Hercegovina nije imala bezvizni režim, pa je turističku vizu trebalo “uzimati” u Rimu, a da li ćete je dobiti nije bilo izvjesno jer je trebalo ispuniti podosta uslova. Zbog toga nije došlo do realizacije ovog putovanja, ali nisam zaboravljao svoju davnašnju želju da posjetim tu čarobnu lijepu zemlju.

Otvaranje Uzbekistana

Dolaskom Šavkata Mirzijojeva na čelo Uzbekistana u septembru 2016. godine nakon smrti Islama Karimova, Uzbekistan se počeo polahko otvarati prema svijetu i ukidati samoizolacionizam. Uzbekistan kao i Bosna i Hercegovina ima četiri godišnja doba, a s obzirom na to da je duboko uvučen u kontinent bez izlaska na more, temperaturne oscilacije su velike, pa je najbolje vrijeme za putovanje u kasno proljeće, odnosno rano ljeto i kasno ljeto, odnosno rana jesen. Kada sam polovinom maja došao u Samarkand, već je živa u termometru skakala do 37 podioka. Znam da nisam definitivno završio putovanje ovom zemljom, jer mi je ostalo da vidim prijestolnicu Taškent, pa Hivu, Kokand i Šahrisabz, a ovaj posljednji grad sam ostavio za sljedeći put iako mi je bio nadohvat ruke, 80 km od Samarkanda. Put u Uzebekistan tokom kojeg sam posjetio Samarkand i Buharu predstavit ću čitaocima Oslobođenja u pet nastavaka, jer se ova bajkovita priča ne može ispričati u jednom dahu.

Ali najprije da u najkraćem predstavim ovu uzbudljivu zemlju sa vanredno slavnom prošlošću. Uzbekistan je stekao nezavisnost posljednjeg dana avgusta 1991. nakon što je propao državni udara u Moskvi protiv sovjetskog lidera Mihaila Gorbačova. Potom su jedna za drugom dotadašnje sovjetske republike, među njima i Uzbekistan, proglašavale nezavisnost.

Ova centralnoazijska zemlja ima površinu kao Švedska, naseljava je blizu 36,5 miliona ljudi (2023), a mjereći je, npr. sa istom zemljom, tri puta je brojčano naprednija. Naseljavaju je uglavnom Uzbeci (76%) koji pripadaju turskoj jezičkoj grupi i govore uzbečki jezik. Tu su još Rusi i Tadžici (5-6%), Kazasi, Tatari... Stanovnici su uglavnom sunitski muslimani, ali ima malo šiita i Jevreja. Uzbekistan se nalazi između Aralskog jezera i planine Pamir, a zapadni dio je u srcu Turanske nizine i tu prevladavaju pustinjske nizine (pustinja Kizilkum, što znači Crveni pijesak). U podnožju planina, uz rijeke su velike oaze, važni privredni centri Taškent, Samarkand, Buhara.

Ova zemlja je uokvirena rijekama Sir Darjom na sjeveru i Amu Darjom na jugu koje se ulivaju u Aralsko jezero. Njihovim vodama navodnjavaju se velike poljoprivredne površine. Uzbekistan uglavnom ima kontinentalnu klimu, u većem dijelu pustinjsku sa toplim ljetima i hladnim zimama.

Zemlja bogate historije

Putovanje sam započeo u Sarajevu i onda skoro šest sati leta do Abu Dhabija. Do sljedećeg leta koji je vodio u Samarkand trebalo je čekati četiri sata. U Sarajevu je bilo pohladno pa sam se u skladu s tim i odjenuo, ali čim smo sletjeli u Abu Dhabi, zapahnuo nas je vreli zrak. Sretna okolnost je što smo se kratko zadržali u prijestolnici UAE, koja je bila nestvarno vruća za Evropljane.

Dočekala nas je veoma topla klima, ali neuporedivo ugodnija nego u Abu Dhabiju. Put do hotela je trajao oko tridesatak minuta, a prvo što sam poželio je da se istuširam nakon dugog puta koji je prošao u nestrpljivom iščekivanju šta se može vidjeti u Samarkandu. Plan je bio da tokom boravka vidim nekoliko destinacije: Registan, Bibi-hanum džamiju, Hazrat Kizr džamiju, Šah-i-Zinda mauzolej, Kraljevu grobnicu Gur-e Amir kompleks, Ulug Begovu opservatoriju, a ako bude prilike i više - zašto da ne.

Nije poznato kada je tačno osnovan Samarkand. Grad se ubraja u najstarije naseljene gradove na svijetu. Samarkand se razvio kao važno trgovačko središte na Putu svile. U starom dijelu grada, koji je 2001. godine uvršten na UNESCO-ov popis svjetske kulturne baštine, nalaze se mnogi arhitektonski spomenici važni za islamsku umjetnost centralne Azije. Utemeljen je oko 700. p.n.e, a do dolaska pod vlast Aleksandra Velikoga (329. p.n.e.) izrastao je u središte ahemenidske satrapije Sogdijane i spominje se kao Marakanda.

Samarkand je pripadao od III vijeka p.n.e. grčko-baktrijskoj državi. Imao je prilično tešku sudbinu jer je stalno padao iz ruke u ruku brojnim osvajačima. Pod Sasanidima je izrastao u jedan od najvažnijih gradova Perzijskoga carstva. U VI vijeku potpao je pod turkijsku vlast, postaje središte kaganata, a 712. ga osvajaju Arapi. Ostavili su mu autonomiju pod turkijskom dinastijom. Za vlasti Samanida u IX i X v. postao je važno središte na raskrsnici trgovačkih putova, te je doživio znatan gospodarski i kulturni procvat.

Nakon Samanida Samarkandom vladaju Gaznavidi, u XI vijeku Karahanidi i Seldžuci, da bi 1209. godine pao u ruke horezamskog šaha. Mongoli su ga zauzeli 1220. godine na čelu sa Džingis-kanom, da bi ga 1370. osnivač Timuridskog carstva Timur Lenk (Tamerlan) zauzeo i u njemu uspostavio prijestolnicu svog carstva. Za vrijeme vladavine Tamerlana kao i njegovog unuka Ulug Bega (1409–49), Samarkand doživljava novi uspon, gradi se mauzolej Gur Emir s Timurovim grobom.

Tamerlan, koji je bio brutalni vojskovođa, bio je istovremeno veliki zaljubljenik u umjetnost. Obnovio je grad i doveo u njega najbolje umjetnike iz čitavog carstva. Samarkand treba da zahvali Timur Lenku što je danas to što jeste, a najljepše građevine su nastale iz njegove želje da Samarkand učini najljepšom prijestolnicom na svijetu.

Veličanstvenost Samarkanda

Značaj Samarkanda je nastavio da raste i nakon Tamerlanove smrti. Njegov unuk Ulug Beg, sagradio je medresu u gradu, prvu od tri građevine koje će činiti kompleks Registan. On je pozvao veliki broj astronoma i matematičara u Samarkand i grad je pod njegovim vođstvom postao jedan od svjetskih centara srednjovjekovne nauke.

Od 1500. godine gradom su vladali Uzbeci pod Šejbani Kanom. Njegovi nasljednici su prenijeli središte kaganata u Buharu. Rusi ga osvajaju 1868, a Samarkand postaje središte istoimene pokrajine ruskog Turkestana koji je osim dijelova današnjeg Uzbekistana još obuhvatao i današnji Kirgistan, Kazahstan, Turkmenistan i Tadžikistan. Na važnosti dobija kada je 1888. godine povezan sa Transkaspijskom željeznicom. Poslije Oktobarske revolucije 1924. postaje glavni grad Uzbečke SSR, a od 1930. godine upravno središte je preseljeno u Taškent.

Samarkand je grad koji leži na visini od 702 metra nadmorske visine i smješten je u dolini rijeke Zeravšan, u srednjem dijelu Uzbekistana, uz autocestu Taškent–Termez i željezničku prugu Krasnovodsk–Taškent. Ovaj grad je i upravno središte istoimene oblasti. Samarkand je veličine Sarajeva ili nešto veći, ima oko 380.000 stanovnika.

Zanimljivo je da je zajedno sa Buharom jedan od historijskih centara Tadžika u centralnoj Aziji. Nekoliko teorija objašnjavaju porijeklo imena grada. Prema iranskom tumačenju, ime Samarkand je nastalo od starih perzijskih riječi ‘asmara’ (stijena, kamen) i ‘Sogdian kand’ (tvrđava, grad), druga pak teorija kaže da ime grada potiče od riječi ‘samar’ (dvorište) i ‘kand’ (kocka šećera), što bi moglo da se prevede kao polje šećera.

U Samarkandu se pored dobro očuvanog Starog grada s džamijama, medresama i mauzolejima, nalazi i univerzitet, postoji uzbekistansko i rusko pozorište, te muzej uzbekistanske kulture i umjetnosti. Razvijena je automobilska, elektrotehnička, hemijska, tekstilna, prehrambena industrija i proizvodnja preciznih instrumenata.