Bosna i Hercegovina u raljama bijele kuge: Broj stanovnika ispod 3 miliona

Početkom jula 2025. godine, u izdanju Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, iz štampe je izašao zbornik radova: “Demografske promjene u Bosni i Hercegovini od 2013. do 2024. godine”. Za izdavača se potpisuje predsjednik Akademije, akademik prof. dr. Muris Čičić. Urednici su akademik prof. dr. Mirko Pejanović, potpredsjednik ANUBiH, i prof. dr. Melika Husić–Mehmedović. Recenzenti su prof. dr. Asim Mujkić, dopisni član ANUBiH, i prof. dr. Pavle Mijović.

Zbornik je štampan u 250 primjeraka, na 154 stranice, a sadrži 284 bibliografskie jedinice i 210 fusnota.

Bosna i Hercegovina je, prema popisu iz 2013. godine, imala 3.532.159 stanovnika (Federacija Bosne i Hercegovine 2.219.220 i Republika Srpska 1.228.423); Bošnjaci, po tom popisu, čine 50,11% stanovništva ili 1.769.592, Srbi 30,77% ili 1.086.733, te Hrvati 15,42% ili 544.780.

Srbi su pretežno koncentrisani u Republici Srpskoj (1.001.299 ili 81,51% stanovništva entiteta; Bošnjaka u RS-u ima 171.839 ili 13,98%; Hrvata 29.645 ili 2,41%). U Federaciji Bosne i Hercegovine većinu čine Bošnjaci (1.562.372 ili 70,40% stanovništva entiteta; Hrvata ima 497.883 ili 22,44%; Srba 56.550 ili 2,55%).

S promocije zbornika u Akademiji nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine/Senad Gubelić

Uz stalnu emigraciju, broj stanovnika u Bosni i Hercegovini je u 2023. godini pao ispod tri miliona (2.946.301).

Prema popisu iz 2013, djeca do 14 godina čine 25,4% stanovništva, a zajedno s mladima do 19 godina udio iznosi 22,3%. U usporedbi s 1991, broj djece gotovo se prepolovio, dok se udio osoba starijih od 65 godina više nego udvostručio, dosegnuvši 14,2%, što ukazuje na izražen proces demografskog starenja.

Stopa fertiliteta u Bosni i Hercegovini 2022. iznosila je 1,26, dok je 1952. godine bila 5,34. Ako fertilitet ostane ispod 1,3 kroz dulje razdoblje, populacija se može prepoloviti u 45 godina, čak i uz nižu smrtnost – što nije slučaj u Bosni i Hercegovini, gdje je i mortalitet visok.

Prema podacima Ministarstva civilnih poslova Bosne i Hercegovine, samo u 2023. godini državljanstva Bosne i Hercegovine su se odrekle 2.152 osobe. Broj lica koja su starosne dobi do 35 godina i mlađe je 1.196, dok je ostatak od 956 lica starije od 35 godina. Prema istim podacima, najveći broj državljana Bosne i Hercegovine odrekao se državljanstva radi sticanja državljanstva Austrije (779), Njemačke (657) i Slovenije (531).

U 2023. godini najviše odjavljenih osoba iz Bosne i Hercegovine bilo je prema državi odredišta: Hrvatska 716; Austrija 618; Njemačka 533; Slovenija 476, ostale zemlje 96. Ukupno 2.777.

Godišnje iz Bosne i Hercegovine u prosjeku emigrira oko 3.700 stanovnika.

Rezultati popisa stanovništva iz 2013. godine pokazali su da je Bosna i Hercegovina doživjela demografski pad, koji se i dalje nastavlja. Depopulacija i starenje dominantno određuju tok razvoja njenog stanovništva, a oba procesa dodatno se dinamiziraju povećavanjem razlike između broja živorođenih i broja umrlih (u korist potonjih) iz godine u godinu, te nastavkom iseljavanja, pretežno mladih. Usljed takvih populacijskih tendencija, Bosna i Hercegovina se, prema relevantnim pokazateljima, rangira među demografski najkritičnije evropske zemlje.

O ovim temama govori se u sedam naučnih i stručnih radova kao i u Riječi urednika koji čine cjelinu zbornika pod naslovom ”Demografske promjene u Bosni i Hercegovini od 2013. do 2024. godine”.

Riječ urednika, akademika prof. dr. Mirka Pejanovića i prof. dr. Melike Husić-Mehmedović

Sa zadovoljstvom i osjećajem znanstvene odgovornosti predstavljamo vam zbornik radova “Demografske promjene u Bosni i Hercegovini od 2013. do 2024. godine”. U vremenu kada populacijska dinamika snažno oblikuje društvene tokove diljem svijeta, a posebno u Jugoistočnoj Evropi i Bosni i Hercegocvini, ovaj zbornik donosi relevantan i višeslojan uvid u kompleksnost demografskih izazova s kojima se suočava bosanskohercegovačko društvo.

Ovaj zbornik obuhvata radove koji, kroz niz slučajeva iz Bosne i Hercegovine, rasvjetljavaju različite aspekte demografskih kretanja u zemlji. Od globalnih demografskih izazova koji se prelamaju kroz specifičnosti Jugoistočne Evrope, preko dubinske analize prostornih dispariteta depopulacije u Bosni i Hercegovini.

Posebna pažnja posvećena je specifičnostima posttranzicijskog demografskog režima u Bosni i Hercegovini, kao i osjetljivom pitanju povećanja iseljavanja Hrvata iz Bosne i Hercegovine, analizirajući kako demografske tako i vjerske aspekte ovog fenomena u proteklom desetljeću. U tom kontekstu, nezaobilazna je i tema migracija s posebnim osvrtom na povratak u Bosnu i Hercegovinu, koja otvara pitanja održivosti zajednica i budućnosti demografske slike zemlje kao i pokazatelj demografskih promjena u izrazito nerazvijenim općinama u Bosni i Hercegovini koje su formirane Dejtonskim mirovnim sporazumom.

Autorski radovi u ovom zborniku ne samo da mapiraju postojeće trendove – poput starenja stanovništva, niskog nataliteta, emigracijskih valova i njihovih socio-ekonomskih posljedica – već teže i identificirati temeljne uzroke i ponuditi smjernice za promišljanje budućih politika i strategija. Razumijevanje prostornih nejednakosti u depopulaciji, kao i specifičnosti demografskog režima u tranzicijskom i globalizacijskom kontekstu, ključno je za formuliranje adekvatnih odgovora.

Vjerujemo da će širina tema i analitička dubina tekstova prezentiranih u ovom zborniku biti poticajna kako za akademsku zajednicu, tako i za donositelje odluka, stručnjake u različitim područjima, te širu javnost zainteresiranu za budućnost Bosne i Hercegovine. Naša je nada da će ovi radovi doprinijeti konstruktivnom dijalogu i potaknuti daljnja istraživanja koja će pomoći u suočavanju s demografskim izazovima koji su pred nama.

Prof. dr. Adnan Efendić: Demografske promjene i migracije s posebnim osvrtom na povratak u Bosnu i Hercegovinu

Ovaj pregledni rad analizira savremene migracijske procese stanovništva u Bosni i Hercegovine, s posebnim naglaskom na demografske, ekonomske i društvene posljedice migracija i povratka. U radu su prikazane različite faze migracijskih kretanja – od poslijeratnih prisilnih migracija i repatrijacije do novijih ekonomskih i cirkularnih migracija. Neto migracioni bilans u Bosni i Hercegovini dovodi do smanjenja i starenja stanovništva, doprinosi manjku radne snage i neravnoteži na tržištu rada, ali istovremeno otvara nove perspektive kroz razvoj dijasporskih mreža, priliv doznaka, novih znanja i investicija. Poseban naglasak rada stavljen je na povratnike, koji su obrazovaniji i poduzetniji od prosjeka populacije, što ih čini važnim nositeljima budućeg razvoja. Ipak, povratnici sistematski iskazuju niže povjerenje u domaće institucije, što može otežati njihovu dugoročnu integraciju i angažman u zajednici u kojoj žive. Zaključak rada ističe potrebu za strateškim politikama koje će podržati snažniju reintegraciju povratnika i maksimizirati njihove razvojne potencijale, uz kreiranje stimulirajućeg institucionalnog okvira. Sveobuhvatno razumijevanje migracija i povratka ključno je za održiv razvoj Bosne i Hercegovine u uslovima izraženih demografskih izazova.

Beč: Glavni grad Austrije je jedna od najpoželjnijih destinacija

Akademik prof. Enver Zerem i prof. dr. Alma Kadušić: Prostorni dispariteti depopulacije u Bosni i Hercegovini: K-Means klaster analiza

Depopulacija je jedan od ključnih izazova s kojima se suočavaju brojne zemlje svijeta, uključujući i Bosnu i Hercegovinu, gdje su negativna prirodna promjena i emigracija doveli do smanjenja demografske vitalnosti stnovništva. Ovaj demografski proces ima značajne posljedice za socio-ekonomski razvoj Bosne i Hercegovine, a posebno utiče na tržište radne snage, zdravstveni, penzioni i obrazovni sistem zemlje. Iako interes za istraživanjem demografskih promjena u Bosni i Hercegovini raste, sveobuhvatna istraživanja prostornih obrazaca depopulacije i njihovih dugoročnih posljedica i dalje nedostaju. Rijetke studije analiziraju prostorne razlike demografskih promjena i faktore koji ih uzrokuju. Stoga je cilj ove studije identifikacija prostornih dispariteta u intenzitetu depopulacije u Bosni i Hercegovini, te analiza faktora koji ih uzrokuju.

Prof. dr. Mirza Emirhafizović: Specifičnosti posttranzicijskog demografskog režima u Bosni i Hercegovini

Iako su u Bosni i Hercegovini i razvijenim zemljama Zapada – prethodnicima demografske tranzicije – prisutne varijacije niskog fertiliteta, njihovi se uzroci značajno razlikuju prema društveno-hostorijskom porijeklu.

Već duži niz godina, konzervativne zemlje južne Evrope, među kojima je i Bosna i Hercegovina, bilježe znatno niže vrijednosti stope ukupnog fertiliteta u odnosu na zemlje s liberalnijim sistemom vrijednosti. Ova disonanca između privrženosti tradiciji i socio-ekonomske stvarnosti potcrtava proturječnosti koje se odražavaju na demografsko ponašanje, a moguće ih je potpunije razumjeti tek iz sociološke i psihološke perspektive.

Akademik prof. dr. Miodrag Simović, prof. dr. Duško Vejnović i prof. dr. Slaven Knežević: Demografski izazovi u kontekstu globalizacije: Slučaj Jugoistočne Evrope

U ovom radu se analiziraju demografski izazovi u Jugoistočnoj Evropi u kontekstu globalizacije, fokusirajući se na paradoksalnu interakciju između globalnih integracija i lokalnih identiteta. Očekuje se da će žene do 2070. godine prosječno živjeti sedam godina duže, tačnije u prosjeku će doživjeti 90, a muškarci 86 godina. Ako se korjenito nešto ne promijeni, natalitet će i dalje padati: danas prosječno godišnje žene rađaju 1,55 dijete, i to u dobi od 31 godine, što ne obećava ni zaustavljanje pada nataliteta, a još manje porast. Tako će 2070. godine čak 30,3% evropskog stanovništva biti starije od 65 godina (to je 9% više nego danas), a 13,2% stanovnika biće starije od 80 godina (što je 5,8% više nego danas).

I Bosna i Hercegovina je loša demografska priča. Već dugo ona se nalazi u stanju bijele kuge, a to znači da je mortalitet veći od nataliteta. Mnogo gori aspekt je iseljavanje koje je u proteklim godinama doživjelo vrhunac.

Maksimalan broj stanovnika je bio 1991. godine kada je Bosna i Hercegovina imala gotovo 4,4 miliona, a zadnji popis iz 2013. pokazao je nešto više od 3,5 miliona ljudi. Današnje procjene su na brojkama ispod tri miliona, te se može konstatovati kako je država za tri decenije izgubila trećinu stanovnika.

Prof. dr. Stevo Pašalić: Recentna demografska kretanja u Bosni i Hercegovini (2013–2024) i ekonomske determinante varijacije fertiliteta

Produktivna faza demografske tranzicije, kada je natalitet bio viši od morataliteta, u Bosni i Hercegovini je počela značajnije slabiti od 1980-ih godina. Dovoljno je navesti da je 1954. godine u Bosni i Hercegovini rođeno 115.854 djece, umrlo je 35.158, dok je 1981. rođeno 71.031 dijete, a broj umrlih iznosio 26.222 stanovnika, da bi se taj broj smanjio u 2023. godini na 26.294 rođenih i povećao na 35.000 umrlih. Kada se uz prirodni priraštaj dodaju i migraciona kretanja, koja su istorijsko obilježje Bosne i Hercegovine (kao emigracione zemlje), put ka demografskom slomu je sasvim moguć.

Za stopu ukupnog fertiliteta od 2,1 djece po ženi trebalo bi da se godišnje rađa oko 40.000 djece. Međutim, usljed djelovanja drugih faktora to ne bi bilo dovoljno. Ljudski razvoj je najcjelishodnije rješenje kao odgovor na demografske promjene, odnosno starteški program koji bi ukazao na nove pristupe populacionoj politici sa prijedlozima intervencija u vezi sa smanjenjem i starenjem stanovništva u Bosni i Hercegovini.

Akademik prof. dr. Franjo Topić i mr. Dražen Janko: Demografski i vjerski aspekti iseljavanja Hrvata iz Bosne i Hercegovine 2023-2024. godine

Iseljavanje Hrvata iz Bosne i Hercegovine od 2013. do 2024. godine predstavlja jedno od najozbiljnijih društvenih, demografskih i duhovnih pitanja s kojima se suočava ova nacionalna zajednica. Ovaj proces nije samo statistička činjenica o gubitku stanovništva, već složen fenomen s višestrukim posljedicama za hrvatsku prisutnost u Bosni i Hercegovini, kao i za cijelu Bosnu i Hercegovinu. Demografski aspekt ogleda se u naglom padu broja Hrvata, posebice mladih i radno sposobnih, što dovodi do depopulacije brojnih naselja, starenja populacije, smanjenja broja rođenih i sl. Prema procjenama i dostupnim podacima, stotine tisuća Hrvata napustilo je Bosnu i Hercegovinu u potrazi za boljim ekonomskim, društvenim uvjetima, najčešće u zemlje Evropske unije, osobito Njemačku, Austriju i Irsku.

Najveći pad broja Hrvata, od 1991. do 2024. godine, zabilježen je u sljedećim općinama: Odžak, Kiseljak, Usora, Travnik, Jajce i Bugojno.

Odžak: Hrvati odlaze iz BiH

Nakon 2013. godine iseljavanje je dodatno ubrzano ulaskom Republike Hrvatske u Evropsku uniju.

Akademik prof. dr. Mirko Pejanović i prof. dr. Amer Osmić: Demografske promjene u izrazito nerazvijenim općinama u Bosni i Hercegovini formiranim Dejtonskim mirovnim sporazumom

Predmet istraživanja ovog rada su demografske promjene, uključujući migracijske tokove, prirodni priraštaj i socioekonomski status stanovništva u 28 općina definiranih kao izrazito nerazvijene prema ekonomsko socijalnim pokazateljima, a koje su formirane kao rezultat administrativnih promjena nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma.

Rezultati istraživanja pokazuju da izrazito nerazvijene opštine, formirane nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma, bilježe značajno smanjenje stanovništva. Ključni faktori koji utiču na negativan trend prirodnog i mehaničkog kretanja stanovništva dominantno se odnose na kontinuirano loše socio-ekonomske prilike u opštinama, uz nedostatak infrastrukture i slab razvoj lokalne privrede, što stvara začarani krug demografske i ekonomske stagnacije. Značajna demografska kriza u izrazito nerazvijeniom opštinama određuje njihovu budućnost kao nenaseljena područja, što naglašava potrebu za hitnim dugoročnim pristupom u politici primarno ruralnog razvoja i jačanja lokalnih zajednica da bi područja koja su administrativno rekonstruisana, u cilju postizanja mira, imala priliku opstati u bliskoj budućnosti.

Nove općine koje su nastale teritorijalnom prekompozicijom 1995. godine – njih 18 – pripale su entitetu RS, dok je 10 općina pripalo entitetu FBiH. Do sada nisu provedena značajna i obuhvatna interdisciplinarna istraživanja uspostavljenog modela teritorijalne organizacije lokalne samouprave u Bosni i Hercegovini.

Također je vidljivo da je broj djece koja pohađaju osnovnu školu u promatranim nerazvijenim općinama u Bosni i Hercegovini smanjen u periodu 2007. do 2023. godina za 53,3%.

(Autor je član Odbora za historijske nauke Akademije nauka i umjetnosti BiH)