Banalni nacionalizam u našoj avliji: Čak je i Dodik stavio ruku na grudi tokom intoniranja himne...
Destruktivni nacionalizam prisutan je u Bosni i Hercegovini već čitav niz desetljeća tokom kojih se u raznim formama predstavljao u svim sferama društva. Mediji su svoj fokus s pravom uvijek imali prema nacionalističkim ispoljavanjima političkih elita. Takve ekstremističke varijante, deklarativne, ali i empirijske, distinktivne su od svakodnevnog nacionalizma koji se smatra banalnim i koji nije obavezno negativan u svojim pojavnim oblicima. Svagdašnje pojave bi povremeno privukle pažnju javnosti poput incidenata na sportskim manifestacijama, ali nikada fenomen navijačkih nacionalizama u Bosni i Hercegovini nije studioznije analiziran.
Kad tišina odjekuje
Banalni nacionalizam ispoljava se paralelno sa političkim manifestnim iskazima identitetske politike i nacionalističkih tvrdnji. Postavljanjem zastava pored magistralnih puteva jasno se obilježava etnička teritorija. Prisutnost nedržavnih zastava u kabinetima političkih vođa sličan je iskaz, kao i poruke iskazane na sportskim borilištima, ili grafiti našarani na zgradama u urbanim sredinama te pored puteva u onim ruralnim. Sva ova simbolična ponašanja dio su takvog svakodnevnog, banalnog nacionalizma. Njegovi iskazi prolaze neprimijećeno, te kada se kasnije ispolje u radikalnijoj i opasnijoj formi, društvo je iznenađeno, iako su svi znaci odavno bili prisutni.
Nekako baš u vrijeme formiranja dejtonske Bosne i Hercegovine, Michael Billig je 1995. godine objavio seminalno djelo naslovljeno upravo “Banalni nacionalizam”.
Od tada, bosanskohercegovačko je društvo svjedočilo svakodnevnim prikazima ovakvog nacionalizma na koji se učestalo nije reagovalo. Banalni nacionalizam se ispoljava i kroz izbor pjesama koje se puštaju na radiju, postavljanje oglasnih tabli pored puta na kojima se šalju “bitne” poruke poput Welcome to Republika Srpska, ili podizanje “najveće zastave u BiH” na Humu u Sarajevu, križa iznad Mostara ili tenka u parku u Sarajevu.
Ovo su ispoljavanja koja nisu ilegalna, često su pozdravljena od masa koje se identificiraju sa simboličnim, mada banalnim porukama. Ilegalno je prešaravanje ćiriličnih slova na putnim oznakama južno i zapadno od Mostara, ili onih latiničnih na nekim putevima istočno od Sarajeva. Stoga je kratak put od legalne, mada banalno nacionalističke izgradnje križa iznad Mostara, preko kriminalnog, mada manje malignog precrtavanja ćirilice, do postavljanja eksploziva i razaranja Partizanskog groblja. Svi počinitelji kriminalnih radnji su nepoznati, lokalne vlasti ne procesuiraju takva zlodjela, a međunarodne organizacije u svojim izvještajima navode ih kao primjer nedostatka tolerantnog življenja, neuspostavljene vladavine prava, manjkavosti razumijevanja demokratije i direktnog ugrožavanja ljudskih prava.
Iskazi nacionalizma mogu biti banalni, ali su jednako opasni poput poziva na obračun, politički ili bilo kakav, sa onima koji su drugačiji. Bez obzira na opasnost, društva u Bosni i Hercegovini uglavnom reaguju prema nacionalističkim izljevima “onih drugih”, dok iskaze u svojem društvu ignorišu, zapostavljaju potencijal za opasnost, a sve više i slave.
Dešavanja poput ovih dokaz su prisutnosti baze u društvu za masovniju nacionalističku mobilizaciju koju relativno lako iniciraju političke vođe. Potencijalno najvidljivije ispoljavanje banalnog nacionalizma je u sportskim arenama, koje u istinskoj interpretaciji termina Bosna i Hercegovina baš i nema, ali gledališta u sportskim dvoranama i stadionima, te mediji koji o tome izvještavaju kreirali su platforme, internetske i stvarne, gdje se po njihovom sudu vodi borba za identitet.
Mjera, ukus, etika, najosnovnije moralne vrijednosti, sve postaje žrtva takvih iskaza koje domaća publika ili odobrava ili prešutno posmatra bez ikakvog protivljenja, kriticizma ili negodovanja. Oštro je osuđeno “nož, žica, Srebrenica” kada god se pojavi, ali van Republike Srpske. U RS-u “odjekuje tišina”. Sasvim sigurno da postoje ljudi, veliki broj njih, možda čak i tiha većina, koji se sablažnjavaju takvih poruka, ali vlast, mediji i glasne, razbojničke manjine kreiraju nesigurnost kod onih koji se ne slažu sa gromoglasnim iskazima mržnje.
Vjerovatno je da i među onima koji sudjeluju u takvim ispoljavanjima nacionalizma, šovinizma u ovom slučaju, postoje i mladi ljudi koji nisu svjesni težine poruke. Mediji im ne ukazuju na to jer oni ne prate medije van svojeg identitarnog kruga, političari ih koriste za snaženje sopstvenih pozicija, dok su nekada masovno prihvaćene opštedruštvene moralne norme zapostavljene, ako već ne i odbačene.
Ekonomska načela i tehnološke promjene čine opstanak medija ovisnim o broju klikova na internetskim stranicama; što je veći broj klikova, to je lakše prodati prostor za oglašavanje. Stoga svaka vijest koja je radikalniji iskaz onoga što je donekle prisutno u društvu privlači više pažnje, klikova, te ultimativno novca. Upotreba novih tehnologija tako omogućuje generalni rast nacionalizma i radikalne desnice globalno. U Bosni i Hercegovini potencijal se utrostručuje jer svaka vijest – negativna o nacionalizmu u druga dva društva; pozitivna o nacionalizmu u sopstvenom društvu – privlači pažnju i konsekventno popularnost platforme, te konačno – novac.
Deprofesionalizacija medija
Demokratizacija medija je omogućena tehnološkim revolucijama, tri su se desile u vrlo kratkom periodu od manje od četvrt stoljeća. Prvo je internet otvorio jedan potpuno novi svijet, potom su pametni telefoni omogućili korištenje interneta i svega što uz njega dođe bilo gdje i bilo kada, da bi konačno društvene mreže u potpunosti omogućile ama baš svakome da postane medij, emiter, “urednik”, “novinar” i uključi se u borbu za čitanost. Tačniji termin za demokratizaciju medija stoga bi bila deprofesionalizacija medija, što predstavlja dodatnu opasnost za društvene vrijednosti koje su nekada bile opšteprihvaćene.
Kada navijači Zrinjskog posjete Žepče pa se zaori “hrvatsko Žepče” i “HVO”, a stadionom se prolomi aplauz, to je poziv Hrvatima na homogenizaciju, a poruka “drugima” da ih se iritira, izopći iz takvog jednog Žepča. Ova poruka nadovezuje se na iskaz godinu ranije, kada su isti navijači poručili sljedbenicima Veleža, dakle sugrađanima da “nema Starog mosta srušile ga ustaše...” Malignost veličanja ratnog zločina u rivalstvu sa drugom polovinom grada poručuje da će taj urbanitet ostati i ubuduće dvije polovine, a ne jedan cijeli grad.
U izvještajima o ovim skandaloznim iskazima nacionalizma, kojeg u društvenim naukama nazivaju banalnim, portali zapadno od Neretve često su suzdržani dok portali uzvodno Neretvom od Mostara, te u slivu rijeke Bosne, sablažnjivo opisuju incidente poput onoga kada se tokom utakmice između Zrinjskog i banjalučkog Borca pod Bijelim brijegom orilo “za dom spremni”.
Kada su masovni neredi između navijača Dinama i Crvene zvezde izbili na zagrebačkom Maksimiru 13. maja 1990. godine, neki analitičari vidjeli su to kao znak nastupajućih postjugoslavenskih ratova i mogućnosti lake mobilizacije za “nacionalnu stvar” masa mladih ljudi koji se iz mirnodopskih fudbalskih huligana regrutuju u oružane skupine za odbranu nacionalnih identiteta. Odmah pored stadiona u Maksimiru kasnije je postavljeno obilježje mladim ljudima na kojem piše “onima za koje je rat počeo 13. svibnja 1990.” Iako je uloga ove utakmice prenaglašena u poslijeratnom prepričavanju, činjenica je da su poruke sa stadiona nalazile laki put direktno u domove običnih ljudi i utjecale na političko-nacionalistička opredjeljenja.
Svega jedan rat se u istoriji naziva “fudbalskim”, onaj 1969. godine između Hondurasa i Salvadora, kada su ove dvije selekcije igrale kvalifikacije za učešće na Svjetskom prvenstvu. Međutim, istinski uzrok rata nije bio fudbal, niti navijači, već ekonomski migranti iz jedne zemlje u drugu, što je iniciralo političko-ekonomsku destabilizaciju. Tako niti u BiH neki novi sukob neće biti izazvan ponašanjima na tribinama stadiona, ali pjesme, uzvici, poruke i transparenti reflektuju sliku duboko podijeljenih društava sa malo dobre volje i želje da se sagleda situacija “onih drugih”.
Kada navijači u punoj dvorani preko muzike zvanične himne BiH pjevaju tekst neke druge pjesme, to je također podrivanje države i državnih simbola. Takvu karakterizaciju masovnog pjevanja pjesme koja nije državna himna tokom intoniranja zvanične himne nije moguće pročitati u medijima u slivu rijeke Bosne. “Jedna si jedina”, navode ovi mediji, “grmi” na Islandu, u Empoliju, Cazinu, Skenderiji, Tuzli. Nijednom se reporteri ili urednici ne pitaju da li je to možda nepoštivanje obilježja države, te samim time podrivanje Bosne i Hercegovine. “Nepoštivanje državne himne Bosne i Hercegovine”, navodi Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o državnoj himni Bosne i Hercegovine, “predstavlja prekršaj za koji će se kazniti novčanom kaznom”, u članku 2, “građanin u iznosu od 100 do 400 KM”. Niko nije kažnjen po ovom članu zakona. Medijska euforija zbog “Jedna si jedina” dostiže vrhunac u izvještajima gdje je u naslovu poziv da se vidi i čuje “kako grmi”, a rezultat, igra, trud igrača su u drugom ili čak i trećem planu.
Pod takvim okolnostima onda je logičan slijed kada se u istim medijima kritikuje igrač koji nije stavio ruku na srce tokom intoniranja himne, iako to nije zakonski regulisano. Podsjetimo se da različite nacije imaju različite tradicije ponašanja tokom izvedbi himni. U balkanskim prostorima simbolički prvi je ruku na srce stavio vođa HDZ-a i sve reprezentativne selekcije njegove zemlje slijede praksu decenijama u Hrvatskoj, iako je sami potez više stranački nego nacionalan. Liberalni nenacionalisti u Hrvatskoj ne drže ruku na srcu tokom “Lijepe naše”. Poznati hrvatski sociolog dr. Dražen Lalić opisao je praksu navijanja u susjednoj zemlji kroz “simbol reprezentacije” koji se “koristio kroz različite rituale, pa i one bizarne poput od desničara isforsiranoga držanja ruke na srcu pri izvođenju himne”, što je objašnjavano kao “izraz narodne duše”.
U međuvremenu je u Bosni i Hercegovini ruka na srcu tokom pjevanja “Jedna si jedina”, uz utišanu melodiju zvanične himne, te raširene zastave sa “ljiljanima” i sve manje zvaničnih državnih, postala sve ustaljenija praksa. Upravo to je iskaz banalnog nacionalizma. Poseban i veliki prostor bio bi potreban za debatu o karakteru tog i takvog nacionalizma – da li je on bosanskohercegovački ili bošnjački? Takva debata je potrebna društvu, ali prizemljena, s uvažavanjem i učtivom razmjenom argumentiranih stavova. Čak je i Milorad Dodik 2014. godine stavio ruku na grudi tokom intoniranja himne. Stavljajući lijevu ruku preko desnog dijela grudi, Dodik se pridružio trendu mada je očito promašio srce, osim ako nije medicinski fenomen. Za pretpostaviti je da je navijao za Srbiju u utakmici protiv Hrvatske, iako političari iz Srbije u istoj loži nisu rukom tražili srce tokom intoniranja himne.
Zastrašujuće navijanje
Jedan primjer: Španija također nema riječi za melodiju svoje himne jer se još od 70-ih godina prošlog vijeka ne mogu dogovoriti. Kada igrači Španije nešto proslavljaju, a učestalo imaju razloga za proslave, i posebno su euforični, onda požele i da nešto zapjevaju pa koriste neutralni slog – la la la – uz melodiju zvanične himne.
BH Fanaticosi umjesto “la la la” složno sa mađarskim huliganima urlaju “ubij, ubij Srbina”, što neki, prilično brojni, sarajevski mediji ignorišu. Zapravo više pažnje dobije osebujno negodovanje jednog političara, Vojina Mijatovića, zbog skandaloznog navijanja u Zenici, nego sam događaj. Liberalni mediji u Srbiji tim povodom hvale one sarajevske medije koji su negativno pisali o zeničkom skandiranju, ali činjenica ostaje da je Sarajevo vidno tiho reagovalo na “ubij, ubij Srbina”.
Kada se 1997. Skenderijom orilo “gazi, gazi ustaše”, tek su dvije godine bile prošle od kraja rata, strasti su bile još uvijek uzavrele i ratne strahote u živom i svježem sjećanju. Dvadeset devet godina nakon završetka rata, oni koji skandiraju “ubij, ubij Srbina” većinom nemaju direktna sjećanja na rat i zbog toga je ova činjenica poraznija od “gaženja ustaša” netom pri početku procesa rekoncilijacije. Proces pomirenja koji je davno trebao biti završen, i koji je dobrim dijelom bio uspješan između onih koji su svjedočili ratu, ugrožen je među navijačima mahom rođenim nakon rata. Zbog njih je banalni nacionalizam očita opasnost po budućnost Bosne i Hercegovine. Zbog medija kojima je bitnije prenijeti “kako grmi ‘Jedna si jedina’” nego “kako je zastrašujuće ubij, ubij”, banalni nacionalizam upozorava na urgentnost društvene korekcije. Zbog “noža i žice” hitna je intervencija državnih institucija. Zbog “za dom spremni” sudstvo mora sankcionisati huligane jer putem banalnog, latentnog nacionalizma, onaj ozbiljni, politički, s nacionalističkim vođama dobiva novu šansu da dokrajči bosanskohercegovačko društvo jer, uostalom, vidljivo je da već neko vrijeme u BiH koegzistiraju tri društva. Reteriranjem ultrasa, lešinara, fanaticosa, moguće je očuvati neku šansu. Glorificiranjem navijačkih grupa dobije se veći broj klikova na internetu, ali se gubi zajedničko društvo.
