S puta po Uzbekistanu (3): Samarkand-grad legendi, posjeta mauzolejskom kompleksu Šah-i-Zinda
Ulug Begova opservatorija/
Istraživač i putopisac Marko Polo opisuje svoja putovanja duž Puta svile, a za Samarkand, koji se nalazi na pola puta, veli da je to “veoma veliki i divan grad...” Uvjeravam se u to svakom posjetom jednom od objekata iz minulih vremena.
Živi kralj – Šah-i-Zinda
Naš obilazak Samarkanda nastavili smo posjetom mauzolejskom kompleksu Šah-i-Zinda. Bez sumnje jedno od najljepših mjesta koje se nalazi na sjeveroistočnom obodu grada.
Ovo ime na perzijskom znači živi kralj, a središte kompleksa predstavlja mauzolej Kusama ibn Abbasa, rođaka Muhameda a.s., koji je tu došao da širi islam u Sogdijani u VII vijeku.
Legenda kaže da je mladi pratilac i rođak Muhameda a.s. Kusam ibn Abbas ubijen u bici, ali je preživio duhovno i skriveno živi od tada do danas, pa otuda naziv. To je jedna od najposjećenijih lokacija u Centralnoj Aziji.
Mauzoleji u Šah-i-Zindi izgrađeni su od XI do XV vijeka naročito za vrijeme Tamerlana (Timura) i njegovih potomaka. Mauzolejski kompleks na koji se morate popeti sastoji se od preko dvadeset monumentalnih građevina - mauzoleja, džamija i kupola, raspoređenih duž stepenaste prilično uske ulice. Ostajete bez daha u suočavanju sa plavim tirkiznim pločicama, kojima su ukrašene građevine sa bogatim kaligrafskim natpisima iz Kur’ana, mramornim reljefima i geometrijskim šarama.
Mauzoleji o kojima je riječ podignuti su za članove Timurove porodice, njegove žene, sestre, ali i za arhitekte i duhovne učitelje. Ovdje čujete mnoge svjetske jezike, vidio sam turiste iz Rusije, Argentine, Italije, Španije... Mnogo je i lokalnog stanovništva, jer Šah-i-Zinda nije samo historijski spomenik već i mjesto hodočašća.
Zbog navodne svetosti ovog mjesta posjetioci ovdje traže duhovnu utjehu i izlječenje. Ova nekropola je restaurirana 2005. godine i ono što vidite tamo nije uglavnom originalno, ali je savršeno urađeno.
Timur Lenkov grob u mauzoleju/
Doći u Samarkand, a ne posjetiti Gur-e-Amir, što u prevodu sa perzijskog znači Kraljeva grobnica, bio bi čisti promašaj. Riječ je o monumentalnoj mauzolejskoj grobnici velikog osvajača Timura Lenka ili Tamerlana, zavisi kako se izgovara. Pored njega, u kompleksu su sahranjeni i članovi njegove porodice, uključujući sina Šahruha i unuka, čuvenog astronoma i vladara Ulug-bega. Premda je u usporedbi sa Registanom i Šah-i-Zindom ovo mnogo manji prostor, ipak zbog značaja Timur Lenka, koji je bio brutalni osvajač svijeta, Gur-e-Amir zaslužuje svaku pažnju.
Ovaj arhitektonski biser Timurove ere podignut je je početkom XV vijeka i to kao mauzolej za Timurovog omiljenog unuka Muhammada Sultana. No, sticajem događaja kasnije je i sam Timur tamo sahranjen, nakon smrti 1405. godine. Grobnica je primjer rane timuridske arhitekture i preteča veličanstvenih građevina u Heratu (Afganistan) i u Indiji, npr. Tadž Mahala, čiji arhitektonski stil potiče iz ove tradicije.
Karakteristike ove građevine su visoka kupola u plavim i tirkiznim tonovima, prečnika oko 15 metara, zatim bogati mozaici, kaligrafija, glazirane pločice i unutrašnjost sa dekorativnim mermernim i oniks sarkofazima.
Kad ustanem iz mrtvih, svijet će drhtati!
Kraljeva grobnica nije samo mjesto na kojem je ukopan Tamerlan već i simbol moći Timurove imperije i umjetničkog vrhunca islamske arhitekture u Centralnoj Aziji. Njegov uticaj na kasniju islamsku arhitekturu je ogroman i to naročito u Indiji.
Oko Tamerlanovog groba postoji i jedna legenda. Timur je umro iznenada, 1405. godine, izvan Samarkanda. Namjeravao je zauzeti Kinu. Sljedbenici su vratili njegovo tijelo natrag u Samarkand, gdje je sahranjeno u mauzoleju Gur-e-Amir. Na grobu je stajao natpis da će svako ko ga otvori biti proklet.
Timurov mauzolej/
U junu 1941. godine Staljin je poslao antropologa Mihaila Gerasimova u Uzbekistan, sa timom arheologa da otvore grobnice Timura i drugih članova dinastije Timurida. Apokrifna priča iz tog vremena tvrdi da je Gerasimovljev tim, koji je otvorio Timurov grob, rezultirao njemačkom invazijom na Sovjetski savez. Prema priči, Timurov spomenik je nosio upozorenje: “Kada ustanem iz mrtvih, svijet će drhtati”, a kada je sarkofag podignut i otvoren 19. juna, još jedan natpis unutar kovčega glasio je: “Ko god otvori moj grob, oslobodit će još strašnijeg osvajača od mene”.
Tri dana kasnije, 22. juna 1941. Njemačka je započela invaziju na Sovjetski savez. Nakon toga Staljin je naredio da se Tamerlan ponovo pokopa, a sovjetska vojska je nakon toga pobijedila u staljingradskoj bici. Iako su ljudi, koji su bili bliski Gerasimovu, tvrdili da je ova priča potpuna izmišljotina, legenda o Timurovoj kletvi i dalje postoji, pa vam je, eto, prenosim.
Još dosta mjesta sam obišao u Samarkandu, ali za ovaj put ističem Ulug-begovu opservatoriju. Opservatorij je jedan od najznačajnijih astronomskih centara srednjeg vijeka i važan simbol islamske naučne tradicije. Podigao ga je, pretpostavlja se, 1420. godine, Ulug-beg.
Ulug-beg je bio vladar iz dinastije Timurida, koji je bio uz to veliki astronom, matematičar. Njegovo pravo ime je Mirza Muhammad Taraghay bin Shahrukh (Šahruh), a dobijeni nadimak Ulug-beg bi se mogao prevesti kao “veliki gospodin”. Iako je bio iz ratničke porodice, Ulug-bega je više interesirala nauka.
Iako obrazovan u islamskoj tradiciji, Ulug-beg je izuzetno poštovao grčku i indijsku nauku. Samarkand je pretvorio u vodeći intelektualni centar tog vremena. Radio je sa svojim saradnicima, među kojima je bio i poznati matematičar astronom Al-Kaši i Qadi Zadeh al-Rumi.
Svrha opservatorija bila su astronomska posmatranja i precizna mjerenja nebeskih tijela, a glavni instrument bio je ogromni kvadrant, najveći ikad izgrađen (muralni sekstant) – masivan zidni luk od mermera, ugrađen djelimično u zemlju, sa radijusom od oko 40 metara. Ovaj luk je omogućavao izuzetno precizna astronomska mjerenja.
Naš putopisac Adamir Jerković na Sah-i-Zindi/
Zvjezdana godina
Ulug-beg je na osnovu posmatranja napravio veoma tačne astronomske tabele, katalog zvijezda poznat kao Zidž-i Sultani (Zij-i Sultani), sa podacima za oko 1.018 zvijezda. U to vrijeme bio je među najtačnijim, čak precizniji od Ptolemejevog “Almagestoma”.
Evo šta je sve izračunao Ulug-beg: Izračunao je dužinu zvjezdane godine s greškom manjom od jedne minute. Uradio je tačne koordinate mnogih zvijezda i planeta... Nakon Ulug-begove smrti 1449. godine (bio je ubijen po naredbi vlastitog sina koji se pobunio protiv oca), opservatorija je zapuštena i vremenom propadala, dok je nije ponovo otkrio 1908. ruski arheolog Vasilije Vjatkin.
Ovo nakon rekonstrukcije predstavlja važnu turističku i historijsku lokaciju u Samarkandu. Pored ostataka opservatorije, postoji i muzej posvećen Ulug-begu i njegovim naučnim dostignućima.
Sah-iZinda nnn/
Nastavljam put prema Buhari, o čemu govorim u sljedećem nastavku.
