Evropske integracije su budućnost Bosne i Hercegovine
Hoće li Svesrpski sabor biti institucionalizacija “srpskog sveta”, odustajanje od EU i destabilizacija BiH, Crne Gore i Sjeverne Makedonije?
Kandidatski status iz 2022. i otvaranje pregovora o pristupanju Evropskoj uniji ove godine važan je spoljnopolitički rezultat koji je naša zemlja ostvarila. Smanjivanje uslova od strane EU od 14 na 8, pa na 3+ jasno ukazuje na nagli porast geostrateškog interesa, ne samo EU za Bosnu i Hercegovinu, što je nesumnjivo posljedica agresije Ruske Federacije na Ukrajinu i opšte destabilizacije Evrope, Zapadnog Balkana posebno.
Sa druge strane domaći rezultat, ma koliko bio skroman, pokazao je potencijal koncepta dogovaranja i konsenzusa koji zastupa i realizuje tzv. trojka, umjesto održavanja retorički i politički zamrznutog konflikta, tenzija i nacionalističkih interpretacija problema.
Geostrateški interes i domaći rezultat zajedno otvorili su mogućnost ulaska BiH u proces integracije u EU, što otvaranje pregovora znači. Zaustavljanje tog procesa, njegovi stvarni uzroci i posljedice traže posebnu analizu uloge tzv. međunarodne zajednice u zemlji, za šta ovdje nemamo prostora.
Nema benignog nacionalizma
Opozicija, posebno u Federaciji BiH minimizira domaći rezultat redukujući otvaranje pregovora na geostrateški aspekt. Pri tome se zaboravlja ili, vjerovatnije, ne zna da je EU od svojih ranih faza, Zajednice za ugalj i čelik sa nekoliko zemalja, preko Evropske zajednice, u suštini geostrateški mirovni projekt koji je obezbijedio mir, stabilnost, napredak i budućnost zemalja članica. I ona je imala krizne periode, poslije pada Berlinskog zida Francuska i Velika Britanija bile su protiv ujedinjenja dvije Njemačke - za razliku od njih Gorbačov je to prihvatio i do ujedinjenja je došlo. Drugi dio dogovora o neširenju NATO-pakta na bivše republike Sovjetskog saveza i članice Varšavskog ugovora nije realizovan. To je uz mnoge unutrašnje razloge stvaralo osnove za promjene u Ruskoj Federaciji, traženje autoritativnog lidera umjesto haotičnog, nestabilnog i slabog Jeljcina. Čini se da tadašnja EU nije bila autor tog poteza, prevladali su prekookeanski interesi.
Sa druge strane EU je imala snage i pameti da apsorbuje bivše članice Varšavskog ugovora i baltičke republike u sopstveno članstvo, ostavljajući Bugarsku i Rumuniju za nešto kasniji prijem.
Na raspad Jugoslavije i agresiju velikosrpskog nacionalizma na Hrvatsku i, posebno, Bosnu i Hercegovinu EU nije imala ni odgovor ni bilo kakav aktivan potez. Sakrila se iza UN-a i kao da je, kao i UN, čekala rezultat, pobjednika. Ta pasivnost direktno je odgovarala agresoru. Pasivnost će se nastaviti i poslije Daytona ostavljajući prazan politički prostor drugima, što jačajućoj Ruskoj Federaciji što susjedima, Srbiji i Hrvatskoj, i prepuštajući vodeću ulogu SAD-u koje ponekad dejtonske zasluge razumiju kao vlasništvo nad političkim procesima u zemlji. To je objektivno zatvaranje prostora domaćem dogovoru bez koga nema održivosti zemlje na principima ustanovljenim kod obnove bh. državnosti u ZAVNOBiH-u još 1944.
Zastoj u proširenju članstva EU ne opravdava pasivnost prema BiH, za razliku od ostalih zemalja Zapadnog Balkana zemlja koja se odbranila od agresije, sa svim posljedicama, objektivno je tražila posebnu pažnju koja je izostala. Primjerice, 2006. američka inicijativa, Aprilski paket, za ozbiljne promjene Ustava BiH, oko koje je ostvarena puna saglasnost svih vodećih političkih stranaka u sve tri nacije, nije praćena EU ponudom za ubrzanje integracije sa njom, što bi bio važan potez podrške promjenama, izostala je mrkva kad je bila najpotrebnija. Aprilski paket je na Parlamentarnoj skupštini BiH pao za 2 “kupljena” glasa, a “osvanuo” je unitaristički koncept “100 posto BiH” te su nacionalne tenzije dobile vjetar u leđa, a saradnja se gubila u odnosu na konfliktnost i blokade institucija.
Vremenom se situacija pogoršavala, a sukob unitarističkog i separatističkog koncepta od retoričkih prijetnji postajao je politika. Nije važno šta je tu kokoš, a šta jaje, važno je da ta vrsta unutrašnjeg zamrznutog konflikta može u novim geostrateškim okolnostima eksplodirati ugrožavajući samu zemlju. Politika “srpskog sveta” Srbije i Republike Srpske kao da je uvod u radikalizaciju.
Nosioci pomenutih međusobno u BiH suprotstavljenih koncepata su bošnjački nacionalizam, koji teži unitarističkoj centralizaciji, i velikosrpski nacionalizam, koji teži disoluciji zemlje zarad opšteg interesa velike Srbije, što destabilizuje regiju. Nema manje ili više opasnog nacionalizma, unitaristički poništava karakter BiH dominacijom većine te ravnopravnosti nakon obnove državnosti, kao višenacionalne zajednice koja se vjekovima održala na zajedništvu. Separatistički nacionalizam totalitarnom reformom sistema u RS-u teži nacionalnoj dominaciji na svojoj teritoriji kao uslovu za disoluciju BiH i proširenje Srbije.
Dvije su osnovne pretpostavke izlaska iz pomenute protivurječnosti.
Ubrzanje EU integracija, zbog unutrašnjih i geostrateških razloga, što može i mora usmjeriti domaće aktere na ekonomski i socijalni razvoj. To je ključni alat stabilizacije unutrašnjih odnosa u BiH. Za mir i stabilizaciju odnosa na Zapadnom Balkanu ključna je stabilizacija BiH i zato mora imati povlašten status u ubrzanom prijemu u članstvo EU. Uostalom, EU standardi i pravna stečevina danas u našoj zemlji, uz sve probleme, u boljem su stanju nego u Bugarskoj i Rumuniji u momentu njihovog prijema u članstvo EU.
To će omogućiti i ubrzani razvoj zemlje, napredak u svakom pogledu. Sadašnja situacija dinamike ekonomskog razvoja BiH je katastrofalna, Svjetska banka je, prije nekoliko godina, procijenila da će BiH sa postojećom stopom rasta BDP-a, od prosječno 3%, dostići nivo razvijenosti EU, imajući u vidu i njihov rast, za 105 godina. Iz te neodržive situacije ne izlazi se donacijama i drugim oblicima finansijske pomoći EU, koliko god bili korisni, EU donacije i drugi oblici finansijske pomoći nisu rješenje. Ono je u radikalnoj promjeni sistema korupcije, efikasnom pravosuđu te funkcionalnosti, sada zarobljenih institucija. Integracija u EU će to omogućiti.
Druga pretpostavka je razumijevanje da je BiH višenacionalna država i društvo, da je politička nacionalna ravnopravnost jedan od važnih EU standarda i demokratizacije. Još važnije, nacionalna ravnopravnost je društveni odnos i pretpostavka realizacije svih individualnih ljudskih prava. Ona je uslov gašenja nacionalnih tenzija te stvaranja pretpostavke buđenja građanske svijesti unutar svake nacije sa perspektivom njene dominacije, građanina kao osnovnog političkog subjekta.
Negiranje nacionalne ravnopravnosti idejom o bosanskoj naciji, izbornom sistemu “jedan čovjek, jedan glas”, te jezičke vratolomije koje brkaju feudalnu kategoriju etničke zajednice sa nacijom rođenom kad i građansko društvo, samo su ideološki aspekti unitarističke težnje za nacionalnom dominacijom većine.
Nacionalizam je potpuna suprotnost ravnopravnosti, negiranje drugog ide od diskriminacije do etničkog čišćenja i genocida. Te faze razvoja nacionalizma zavise od konkretnih istorijskih okolnosti, ali su unutrašnja logika razvoja nacionalizma. Istorija, ne samo Evrope, svjedoči prethodno, preciznije dokazuje da u društveno-ekonomskom sistemu nema benignog, “demokratskog” nacionalizma, pa makar ga sakrivali nesuvislim terminom “populizam”.
Problem je mnogo ozbiljniji nego što nam se čini, a kritika nacionalizma najčešće ostaje na njegovim pojavnim oblicima. Zanemaruje se njegov društveni sadržaj i posebno, novi fenomen, formiranje novog tipa društveno-ekonomskog sistema čija je ideologija, politika i geostrateška ambicija, nacionalizam. Preciznije, u mnogim državama, nacionalizam je od ideologije postao sistem, materijalizovao se u realnu moć.
Dominacija nacionalne elite i otuđenje građana kao realni društveni odnosi čiji su pokretač i realizator nacionalistička ideologija i politika, ostvaruje se kao društveni, ekonomski i politički sistem. U konačnici, nacionalistički društveno-ekonomski sistem. Današnji se može nazvati kvazikapitalističkim nacionalističkim sistemima, preciznije najgorom kombinacijom socijalističkog nasljeđa i klasičnog kapitalizma, mada nije ograničeno time.
Objektivni uslovi koji tome pogoduju su istorijsko izostajanje industrijske revolucije kao osnove individualne svijesti i u konačnici demokratizacije, nasljeđe kolektivističke svijesti, gdje se klasni kolektivizam lako transformiše u nacionalni, te posebno “big bang” privatizacija u bivšim socijalističkim zemljama koja socijalističkoj “nomenklaturi” omogućuje pljačkašku privatizaciju i enormno bogaćenje uz veliki uticaj na vlast. Nestabilni politički uslovi, de facto “socijalni prevrat”, traže jakog lidera i represivne mehanizme, te logikom stvari autoritarni sistem se razvija u totalitarni. Tome doprinosi i inverzija tzv. globalizacije u kojoj finansijska moć Zapada de facto vlada svijetom, siromašeći njegove dijelove, Južnu Ameriku, dio Afrike, Bliski istok itd, a sa druge strane jača Kinu, Indiju, azijske “tigrove”. To je dio mnogo opasnije promjene strukture ekonomije.
Po podacima prije pandemije, “finansijski balon u svijetu”, krediti, međubankarske transakcije, berze, hipotekarni zajmovi itd, bio je 9 puta veći od godišnjeg svjetskog BDP-a, dakle od materijalne proizvodnje. Njegovo napuknuće 2008. niko nije shvatio ozbiljno, državna pomoć spašavala je banke povećavajući sam “balon”. Poslije pandemije stanje se pogoršalo, s obzirom na beskrajno štampanje novca i ukidanje svih ograničenja veličine državnih dugova. Ovaj “balon” će eksplodirati kad-tad sa katastrofalnim posljedicama uključujući i ratove za opstanak jakih. Ta situacija takođe jača nacionalističke sisteme, jača njihovu izolaciju u otpor finansijskim moćnicima.
Osnovne ekonomske zakonitosti, tržište, u ovom sistemu dirigovane su politikom, a u interesu dominacije oligarhijske, nacionalne vlasti. Nasuprot dirigovanju planskom privredom, koje je centralizovano, ovo dirigovanje ujedinjuje “centralni” interes vlasti oligarhije pa je, naizgled, nevidljivo. Tako pokretač, motor ekonomije, prestaju biti ekonomske zakonitosti (konkurencija na tržištu, dobit vlasnika, te ulaganja u nove tehnologije zbog interesa vlasnika itd), već politika dirigovanja ekonomijom (ogroman udio javnog sektora s političkim menadžmentom politički usmjerene javne nabavke, infrastrukturni projekti i kontrola međunarodnih grantova i kredita itd).
Tržištu se ostavlja trgovina na malo, ugostiteljstvo i ono što ostane ispod radara vlasti, privatni IT-sektor, naprimjer. Dakle, osnovna zakonitost nacionalističkog ekonomskog sistema je političko dirigovanje ekonomskim tokovima uključujući i dirigovanje dijelovima tržišta koje se time guši.
Ideologija teži ostvarenju svojih ciljeva, formiranju realnih odnosa, ekonomskih, socijalnih, političkih, kojima se ona sama realizuje. Dakle, gradi sopstveni društveno-ekonomski sistem koji je održava i jača, svojevrsne društvene odnose koji postaju “normalni”. Ideološka kritika nacionalizma nije dovoljna. Postojanje spoljne opasnosti po naciju važan je, sastavni dio, nacionalističkog sistema. Od povremenih ratova za odbranu nacionalnih interesa Putinovog režima (u Gruziji 2008, na Krimu 2014, agresija na Ukrajinu 2022. itd), do zamrznutih konflikta Srbija - Kosovo te “ugroženosti” Srba u Crnoj Gori i Bosni i Hercegovini. To je poželjna situacija za vođu i nacionalistički sistem te je treba održavati. Ona obezbjeđuje nacionalnu homogenizaciju i garantuje nacionalno-patriotsku dominaciju.
Države s nacionalističkim sistemima koji su i svima njima po osnovnim karakteristikama slični ili identični po elementarnoj logici međunarodnih odnosa veoma su spoljnopolitički bliski. Ta se bliskost realizuje ekonomskim vezama, političkom saradnjom te jedinstvenim nastupima u međunarodnim organizacijama. U kritičnim situacijama to postaje vidljivo. Nova internacionala nacionalističkih sistema suprotstavlja se demokratskom svijetu, otvoreno ili putem “dvije stolice”. Čine je za sada Ruska Federacija, Bjelorusija, Kina, Srbija, Mađarska, Sjeverna Koreja, Iran, Azerbejdžan i druge bivše sovjetske republike, a primjera radi u nju se “gura” i Republika Srpska, bar politički, ako ne može zvanično, državno.
Evropska unija je, stoga, izbor naše budućnosti, uz sve njene slabosti riječ je o izboru između otvorenog društva za reforme i demokratske slobode ili mraka nacionalističkog totalitarizma orvelovskog tipa, u konačnici izbor je između garancije mira ili proizvođača ratova.
Svesrpski sabor
Danas je BiH suočena sa potencijalno najvećom krizom u postdejtonskom periodu, krizom koja u nekim novim geostrateškim uslovima, koji su takođe u dramatičnoj krizi, može dovesti u pitanje njen opstanak. Pitanje je bilo samo šta će biti povod za eksploziju separatističke retorike stalno prisutne i na njoj zasnovanih politika i praktičnih poteza. Nađen je u UN-ovoj Rezoluciji o genocidu u Srebrenici koja, kao i druge slične rezolucije, teži civilizacijskom ozdravljenju svijeta uz neobavezni karakter i ne optužujući nikog.
Otvoreno govoreći, Rezoluciju je usvojila Generalna skupština UN-a razočaravajućim brojem glasova, te niko nema razloga za slavlje. Njeno usvajanje je činjenica te je pobjednička retorika u Srbiji van mogućnosti političke analize, puno je potrebnija analiza medicinske naravi. Takav nivo iracionalnosti, gdje laž postaje istina, nije normalan u granicama mentalnog zdravlja. Van toga sve je moguće.
Glasanje je pokazalo bipolarnost svijeta, podjele geostrateških interesa. Jasno se pokazao otpor malih prema dominaciji velikih, što i nije otpor samoj Rezoluciji. Sa druge strane, očekivanja da će ona doprinijeti pomirenju već dan kasnije pokazala su se potpunim promašajem i nepoznavanjem sopstvene zemlje. Riječ je o prijedlogu vlasnika Vlade RS-a Milorada Dodika o mirnom razdruživanju FBiH i RS-a. To je neprihvatljiva radikalizacija uvođenja BiH u disoluciju. Neće se desiti jer to ne mogu dozvoliti garanti Dejtonskog sporazuma, EUFOR i NATO, ali najavljuje trajanje unutrašnje krize. Tome doprinose i radikalizacije sa bošnjačke strane, od najave obnavljanja tužbe protiv Srbije do ukidanja RS-a, čime se upravo Vučiću daju argumenti za napad na Rezoluciju.
Genocid u Srebrenici nad Bošnjacima se desio, ne samo u njoj. Počinile su ga jedinice vojske i policije RS-a, UN nije štitio svoju zaštićenu zonu, a Srbija ga nije spriječila. Genocid nije stvar broja ubijenih, već namjere, nije samo stvar organizacije počinilaca, već ideologije koja ga traži, čini normalnim i poželjnim. Riječ je o velikosrpskom nacionalizmu koji je u istočnoj Bosni genocid nad Bošnjacima počinio i u Drugom svjetskom ratu.
Nevjerovatan otpor Rezoluciji u Srbiji i RS-u zasnovan je na laži da time Srbi bivaju kvalifikovani kao genocidan narod i da će se ukinuti RS. Ekstremna politizacija teme i nevjerovatni spoljnopolitički angažman Srbije otvaraju pitanje o razlozima. Da je Srbija podržala, inače benignu Rezoluciju, skinula bi mnoge hipoteke sa sebe, i istorijske i spoljnopolitičke. Zašto nije?
Unutrašnji, predizborni razlozi i potreba homogenizacije biračkog tijela jesu jedan od razloga, ali nedovoljan. Vjerovatniji je drugi, opasniji i teško predvidiv. Riječ je o ofanzivi protiv jedinstva BiH, o separatizmu na djelu. Hoće li u ovom kontekstu Svesrpski sabor 8. juna biti “prazna puška” ili institucionalizacija “srpskog sveta”, odustajanje od EU integracija, gušenje svake opozicije i zdravog razuma, i destabilizacija ne samo BiH već i Crne Gore i Sjeverne Makedonije?
Odgovor ne znam, ali znam da niko nema pravo da mirno spava i čeka da nevolja prođe, jer neće proći ni sama od sebe, niti je stranci mogu trajno eliminisati. Uzajamno poštovanje i razumijevanje razlika u interesima, čime jača zajedništvo, ugasit će i separatizam i unitarizam jačajući nezavisnost i suverenitet BiH. Postojećoj političko-oligarhijskoj strukturi to nije u interesu, a trojka ostaje, uz obilje neodlučnosti i unutrašnjih razlika, usamljena i gubeći momentum.
Na kraju, ateistička molitva: “Daj nam bože pameti.”
(Izlaganje na 3. godišnjoj Skupštini IANUBiH, 24. 5. 2024. godine)
